महाभारताची अजरामर कथा आता 'AI' च्या युगात

आपल्या भारतीय संस्कृतीत रामायण आणि महाभारत या महाकाव्यांचे स्थान अढळ आहे. ही महाकाव्ये आपण टीव्हीवर अनेकदा पाहिली आहेत, पण आता हीच कथा एका पूर्णपणे वेगळ्या आणि अत्याधुनिक स्वरूपात प्रेक्षकांच्या भेटीला आली आहे. जिओ स्टार आणि कलेक्टिव्ह आर्टिस्ट नेटवर्कने मिळून 'महाभारत: एक धर्मयुद्ध' ही नवीन वेब सिरीज जिओ हॉटस्टारवर आणली आहे. या सिरीजची सर्वात मोठी खासियत म्हणजे यात वापरण्यात आलेले 'आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स' (AI) म्हणजेच कृत्रिम बुद्धिमत्ता तंत्रज्ञान.

अलीकडेच या सिरीजचे निर्माते आणि कलेक्टिव्ह आर्टिस्ट नेटवर्कचे संस्थापक विजय सुब्रमण्यम यांनी 'मनीकंट्रोल'ला दिलेल्या एका विशेष मुलाखतीत यामागचा रंजक प्रवास उलगडला. तंत्रज्ञान आणि परंपरा यांचा मेळ घालताना नक्की काय घडले, हे त्यांनी सविस्तर सांगितले.

तंत्रज्ञानाची कमाल, पण संस्कृतीशी तडजोड नाही

जेव्हा 'महाभारत'सारख्या विषयावर AI च्या मदतीने सिरीज बनवण्याचा विचार समोर आला, तेव्हा अनेक प्रश्न उभे राहिले. AI मुळे कथेचा मूळ गाभा बदलेल का? संस्कृती चुकीच्या पद्धतीने मांडली जाईल का? पण विजय सुब्रमण्यम यांनी हे स्पष्ट केले आहे की, त्यांचा उद्देश महाभारताची कथा बदलण्याचा नव्हता, तर ती आजच्या डिजिटल युगातील पिढीला भावेल अशा 'ग्रँड' स्वरूपात मांडण्याचा होता.

ते म्हणतात, "AI मुळे आम्हाला ती भव्यता, ती भावनिक खोली आणि व्हिज्युअल्स (दृश्ये) निर्माण करता आली, जी कदाचित पारंपारिक पद्धतींमध्ये बजेट किंवा वेळेच्या बंधनांमुळे शक्य झाली नसती. पण यात एक गोष्ट कटाक्षाने पाळली गेली - AI ला संस्कृती नव्याने शोधण्याची परवानगी नव्हती."

'AI' ने फक्त काम केले, विचार माणसांचाच!

AI वापरताना सर्वात मोठे आव्हान हे असते की, प्रत्येक दृश्यात सातत्य राखणे. संगणक कधीकधी चुका करू शकतो किंवा दोन दृश्यांमध्ये फरक करू शकतो. यावर मात करण्यासाठी निर्मात्यांनी एक खास पद्धत वापरली. त्यांनी "हायब्रीड वर्कफ्लो" तयार केला.

याचा अर्थ असा की, पात्रांचे स्केच, कपडे, प्रकाश योजना आणि सेटचे बारकावे हे आधी मानवी कलाकार आणि तज्ञांनी निश्चित केले. त्यानंतरच AI चा वापर केला गेला. विजय सुब्रमण्यम सांगतात, "आम्ही AI ला फक्त 'प्रॉम्प्ट' (आदेश) दिले नाहीत, तर आम्ही संपूर्ण प्रक्रिया 'इंजिनिअर' केली. आमचे व्हिजन जसेच्या तसेच पडद्यावर यावे यासाठी आम्ही कडक नियम पाळले. संस्कृती आणि इतिहासाचा अस्सलपणा जपण्यासाठी संशोधक आणि इतिहासकारांची मदत घेतली गेली. AI चे काम फक्त आमच्या कल्पनांना पडद्यावर साकारणे हे होते, संस्कृती ठरवणे नाही."

विमान उडवत असतानाच ते बांधण्याचा अनुभव

ही सिरीज बनवत असताना AI चे तंत्रज्ञान प्रचंड वेगाने बदलत होते. रोज नवनवीन टूल्स आणि अपडेट्स येत होते. अशा वेळी जुन्या पद्धती बदलून नवीन गोष्टी स्वीकारणे हे मोठे आव्हान होते. या अनुभवाबद्दल बोलताना विजय म्हणतात, "हे म्हणजे विमान हवेत उडत असतानाच ते बांधण्यासारखे होते. पण तंत्रज्ञानाच्या सुरुवातीच्या काळात हे घडणारच होते. आम्ही लवचिकता ठेवली आणि त्यामुळेच आम्ही हे शिवधनुष्य पेलू शकलो."

मनोरंजन क्षेत्राचे भविष्य आणि पुढील दशक

'महाभारत: एक धर्मयुद्ध' ही सिरीज भारतीय मनोरंजन क्षेत्रात एक मोठी क्रांती ठरू शकते. विजय सुब्रमण्यम यांच्या मते, AI हे चित्रपट निर्मात्यांना किंवा कलाकारांना बदलणार नाही, तर त्यांची कल्पनाशक्ती वाढवण्यास मदत करेल. भारत हा असा देश आहे जिथे संस्कृतीची श्रीमंती आणि तंत्रज्ञानाची समज दोन्ही एकत्र आहेत.

सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, एआयने आता मनोरंजन सृष्टीत आपली 'ग्रँड एंट्री' (Grand Entry) केली आहे. त्यामुळे पुढील एका दशकात मनोरंजन क्षेत्रात कसे आमूलाग्र बदल होतात आणि प्रेक्षकांना अजून काय नवीन पाहायला मिळते, हे पाहणे नक्कीच रंजक ठरणार आहे. कथा सांगण्याच्या पद्धतीत आता AI हा अविभाज्य भाग बनेल हे निश्चित.

(आधारित, संदर्भ: मनी कंट्रोल)

--- तुषार भ. कुटे

 

टेस्ला डोजो: कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या क्षेत्रातील एक क्रांतिकारी महासंगणक

सध्याच्या युगात तंत्रज्ञान हे कल्पनेपेक्षा वेगाने पुढे जात आहे आणि या शर्यतीत एलन मस्क यांची 'टेस्ला' ही कंपनी नेहमीच आघाडीवर असते. टेस्लाने केवळ इलेक्ट्रिक कारच्या जगातच क्रांती केली नाही, तर आता त्यांनी 'आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स' म्हणजेच कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या क्षेत्रातही एक मोठी झेप घेतली आहे. या महत्त्वपूर्ण प्रकल्पाचे नाव आहे 'टेस्ला डोजो'. डोजो हा टेस्लाचा स्वतःचा एक शक्तिशाली सुपर कॉम्प्युटर (महासंगणक) आहे, जो प्रामुख्याने त्यांच्या स्वयंचलित कार प्रणालीला अधिक सुरक्षित आणि बुद्धिमान बनवण्यासाठी तयार करण्यात आला आहे. सर्वसामान्यांना समजेल अशा भाषेत सांगायचे तर, डोजो हा टेस्लाच्या गाड्यांचा 'शिक्षक' आहे, जो त्यांना मानवासारखे किंवा त्याहून अधिक सुरक्षितपणे गाडी चालवण्याचे प्रशिक्षण देतो.

डोजोची निर्मिती करण्याची मूळ गरज समजून घेण्यासाठी आपल्याला टेस्लाच्या गाड्या कशा काम करतात हे आधी समजून घ्यावे लागेल. टेस्लाच्या लाखो गाड्या जगभरात फिरत आहेत आणि त्या प्रत्येक क्षणी रस्त्यावरील व्हिडिओ रेकॉर्ड करत असतात. या गाड्यांना 'फुल सेल्फ ड्रायव्हिंग' (FSD) म्हणजेच पूर्णपणे स्वयंचलित बनवण्यासाठी, त्यांना रस्त्यावरील परिस्थिती, इतर वाहने, पादचारी आणि ट्रॅफिक सिग्नल ओळखणे शिकावे लागते. हे शिकण्यासाठी त्यांना लाखो तासांचे व्हिडिओ फुटेज बघावे लागते आणि त्यातून शिकावे लागते. ही प्रक्रिया मानवी मेंदूच्या न्यूरल नेटवर्कसारखी असते. मात्र, एवढ्या प्रचंड प्रमाणात डेटाचे विश्लेषण करण्यासाठी आणि त्यातून शिकण्यासाठी सध्याचे सामान्य सुपर कॉम्प्युटर पुरेसे ठरत नव्हते किंवा त्यांना खूप जास्त वेळ लागत होता. या समस्येवर मात करण्यासाठी टेस्लाने बाजारातील इतर चिप्स वापरण्याऐवजी स्वतःचा, खास या कामासाठी बनवलेला महासंगणक विकसित करण्याचा निर्णय घेतला, ज्याला त्यांनी 'डोजो' असे नाव दिले.

डोजोचे सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याची रचना आणि त्यामध्ये वापरलेली 'D1' नावाची चिप. इतर संगणकांमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या ग्राफिक्स प्रोसेसिंग युनिट्स (GPU) पेक्षा ही चिप वेगळी आहे. टेस्लाने ही चिप खास मशीन लर्निंगच्या कामासाठी डिझाइन केली आहे. जेव्हा अशा हजारो D1 चिप्स एकत्र जोडल्या जातात, तेव्हा एक प्रचंड शक्तिशाली यंत्रणा तयार होते, जिला 'ट्रेनिंग टाइल' म्हटले जाते. या रचनेमुळे संगणकाची माहितीवर प्रक्रिया करण्याची गती कित्येक पटींनी वाढते. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, जे काम करण्यासाठी इतर सुपर कॉम्प्युटरला काही महिने लागू शकतात, तेच काम डोजो काही दिवसांत किंवा तासांत पूर्ण करू शकतो. यामुळे टेस्लाच्या गाड्यांच्या सॉफ्टवेअरमध्ये सुधारणा करण्याचा वेग प्रचंड वाढला आहे.

या महासंगणकाचे मुख्य काम व्हिडिओ डेटाचे विश्लेषण करणे हे आहे. जेव्हा टेस्लाची गाडी रस्त्यावर चालते, तेव्हा तिचे कॅमेरे सभोवतालचे दृश्य टिपत असतात. हा डेटा डोजोकडे पाठवला जातो. डोजो या व्हिडिओमधील प्रत्येक घटकाला लेबल लावतो, म्हणजे हे झाड आहे, ही दुसरी गाडी आहे, हा माणूस आहे हे ओळखतो. त्यानंतर तो या वस्तूंच्या हालचालीचा अंदाज घेतो. उदाहरणार्थ, एखादा चेंडू रस्त्यावर आला तर त्यामागे मूल धावत येऊ शकते, हे समजण्याची क्षमता गाड्यांमध्ये विकसित करणे हे डोजोचे काम आहे. याला 'कॉम्प्युटर व्हिजन' असे म्हणतात. डोजोमुळे टेस्लाच्या गाड्या आता केवळ द्विमितीय (2D) प्रतिमांवर अवलंबून न राहता त्रिमितीय (3D) आणि कालसापेक्ष (Time) अशा '4D' डेटावर प्रक्रिया करू शकतात. यामुळे गाडी चालवतानाचे निर्णय अधिक अचूक होतात.

डोजो प्रकल्प केवळ गाड्यांपुरता मर्यादित नाही. भविष्यात याचा उपयोग टेस्लाच्या 'ऑप्टिमस' या ह्युमनॉइड रोबोटला प्रशिक्षित करण्यासाठी देखील होणार आहे. जसा हा संगणक गाड्यांना रस्ते आणि रहदारी समजण्यास मदत करतो, तसाच तो रोबोट्सना मानवी जगातील कामे करण्यास, वस्तू उचलण्यास आणि चालण्यास शिकवेल. एलन मस्क यांच्या मते, डोजोची क्षमता इतकी अफाट आहे की भविष्यात टेस्ला ही सेवा इतर कंपन्यांनाही देऊ शकते. ज्याप्रमाणे अॅमेझॉन वेब सर्व्हिसेस (AWS) आज जगातील अनेक कंपन्यांना क्लाउड कम्प्युटिंगची सेवा देते, तसेच टेस्ला भविष्यात 'डोजो ॲज अ सर्व्हिस' सुरू करू शकते. यामुळे इतर कंपन्यांना त्यांची एआय मॉडेल्स प्रशिक्षित करण्यासाठी डोजोच्या शक्तीचा वापर करता येईल.

तांत्रिकदृष्ट्या डोजोमध्ये बँडविड्थ आणि लेटन्सी (माहिती पोहोचण्यास लागणारा वेळ) यावर खूप काम करण्यात आले आहे. संगणकाच्या विविध भागांमध्ये माहितीची देवाणघेवाण जितक्या वेगाने होईल, तितका तो संगणक वेगवान ठरतो. डोजोमधील विशेष कनेक्टर आणि वायरिंगमुळे माहितीचा प्रवाह अत्यंत सुलभ होतो. यामुळेच हा जगातील सर्वात शक्तिशाली एआय ट्रेनिंग सुपर कॉम्प्युटर मानला जातो. यासाठी लागणारी वीज आणि कुलिंग सिस्टीम (थंड ठेवण्याची यंत्रणा) देखील अत्यंत प्रगत स्वरूपाची आहे, जेणेकरून हा महासंगणक रात्रंदिवस न थांबता काम करू शकेल.

थोडक्यात सांगायचे तर, टेस्ला डोजो हा केवळ एक हार्डवेअरचा तुकडा नाही, तर तो कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. मानवावर अवलंबून न राहता सुरक्षितपणे गाडी चालवणारी वाहने तयार करण्याचे जे स्वप्न जगाने पाहिले आहे, ते प्रत्यक्षात आणण्यासाठी डोजोची भूमिका निर्णायक ठरणार आहे. डेटाचा अफाट साठा आणि त्यावर वेगाने प्रक्रिया करण्याची क्षमता यामुळे टेस्ला केवळ एक कार कंपनी न राहता, जगातील सर्वात मोठी एआय आणि रोबोटिक्स कंपनी बनण्याच्या दिशेने वाटचाल करत आहे. डोजोमुळे भविष्यातील प्रवास अधिक सुरक्षित, वेगवान आणि बुद्धिमान होईल, यात शंका नाही.

--- तुषार भ. कुटे

 

 

गुगल इयर इन सर्च २०२५: भारतात AI ची चलती, चॅटजीपीटीला मागे टाकत 'जेमिनी' ठरले अव्वल

२०२५ हे वर्ष भारतासाठी 'आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स' (AI) चे वर्ष ठरले आहे. गुगलने आपला वार्षिक 'इयर इन सर्च २०२५' अहवाल प्रसिद्ध केला असून, त्यामध्ये भारतीयांनी इंटरनेटवर सर्वाधिक काय शोधले, याची रंजक माहिती समोर आली आहे. या अहवालानुसार, भारतात एआय टूल्सचा वापर केवळ माहिती घेण्यासाठीच नाही, तर दैनंदिन कामे आणि मनोरंजनासाठीही मोठ्या प्रमाणावर वाढला आहे.

१. 'गुगल जेमिनी'ची जोरदार मुसंडी भारतात २०२५ मध्ये गुगलचे स्वतःचे एआय टूल 'जेमिनी' (Gemini) सर्वाधिक लोकप्रिय ठरले आहे. संपूर्ण देशात सर्वाधिक शोधल्या गेलेल्या गोष्टींमध्ये 'इंडियन प्रीमियर लीग' (IPL) नंतर 'जेमिनी' दुसऱ्या क्रमांकावर आहे. विशेष म्हणजे, लोकप्रियतेच्या शर्यतीत जेमिनीने 'चॅटजीपीटी'ला (ChatGPT) मागे टाकले आहे!

२. 'नॅनो बनाना' आणि साडी ट्रेंड जेमिनीच्या लोकप्रियतेमागे एक महत्त्वाचे कारण म्हणजे त्याचे इमेज जनरेशन मॉडेल, ज्याला 'नॅनो बनाना' (Nano Banana) असे नाव देण्यात आले आहे. भारतीयांनी या टूलचा वापर करून विविध प्रकारचे फोटो तयार केले. यामध्ये 'जेमिनी साडी ट्रेंड' (Gemini Saree Trend) आणि '3D मॉडेल ट्रेंड' सोशल मीडियावर प्रचंड व्हायरल झाले.

३. इतर एआय टूल्सची क्रेझ केवळ गुगल जेमिनीच नाही, तर इतर एआय टूल्सबद्दलही भारतीयांमध्ये कुतूहल पाहायला मिळाले:
    ग्रोक (Grok): एलन मस्क यांचे 'ग्रोक' एआय हे तिसऱ्या क्रमांकाचे सर्वात लोकप्रिय एआय टूल ठरले.
    डीपसीक (DeepSeek) आणि परप्लेक्सिटी (Perplexity): माहिती अचूकपणे शोधण्यासाठी भारतीयांनी या टूल्सचाही मोठ्या प्रमाणावर वापर केला.
    चॅटजीपीटी (ChatGPT): जुने आणि प्रसिद्ध असूनही चॅटजीपीटी या यादीत सातव्या क्रमांकावर राहिले.
    घिबली आर्ट (Ghibli Art): चॅटजीपीटीचा वापर करून स्वत:चे फोटो 'अ‍ॅनिमे' (Anime) स्टाईलमध्ये तयार करण्याचा 'घिबली आर्ट' ट्रेंडही खूप गाजला.

४. एआय आता दैनंदिन जीवनाचा भाग हा अहवाल हे स्पष्ट करतो की, एआय आता फक्त तंत्रज्ञानापुरते मर्यादित राहिलेले नाही. विद्यार्थी, नोकरदार आणि कलाकार हे आपापल्या कामात, अभ्यासात आणि सोशल मीडियासाठी कंटेंट तयार करण्यात एआयचा रोजचा वापर करत आहेत.

थोडक्यात सांगायचे तर, २०२५ मध्ये भारताने एआयला पूर्णपणे स्वीकारले असून, तंत्रज्ञानाच्या या युगात भारत जगाच्या बरोबरीने वेगाने पुढे जात आहे.

(आधारित)

--- तुषार भ. कुटे

 

गुगल मॅपची बनवाबनवी

आजच्या तंत्रज्ञानाच्या युगामध्ये गाडीने प्रवास करत असताना आपले सर्वात जवळचे सोबती म्हणजे "गुगल मॅप्स" होय. एका आकडेवारीनुसार जगात सर्वाधिक गुगल मॅप्सचा वापर भारतामध्ये होतो. आता तर कारच्या नवीन आवृत्तीमध्ये गाडीच्या सॉफ्टवेअरमध्येच गुगल मॅप्सचा अंतर्भाव केलेला आहे. अगदी छोटे-छोटे रस्ते शोधण्यासाठीदेखील आपण गुगल मॅपचा वापर करतो. एका अर्थाने प्रवासामध्ये आपल्या सारथ्यासारखे काम गुगल मॅप करत आहे, असे म्हटले तरी वावगे ठरणार नाही. अर्थात या गुगल मॅपचा वापर मी देखील सातत्याने करत असतो. परंतु मागच्या काही महिन्यांमध्ये मला आलेले तीन अनुभव या ठिकाणी मी मांडत आहे. ज्याचे निष्कर्ष मला निश्चितपणे सांगता येणार नाही. अर्थात ज्याने त्याने स्वअनुभवाने ठरवावेत, असे मला वाटते. 

१. पुणे ते धुळे
पुण्याहून गाडी मार्गाने पहिल्यांदाच मी धुळ्याच्या दिशेने प्रवास केला. गुगल मॅपवर दोन वेगवेगळे रस्ते दाखवत होते. एक रस्ता सिन्नर-निफाड-चांदवड मार्गे धुळ्याकडे जाण्याचा होता, जो अंतराने सर्वात कमी होता. आणि दुसरा रस्ता सिन्नर होऊन थेट समृद्धी महामार्गाने प्रवास करत छत्रपती संभाजीनगर मार्गे धुळ्याच्या दिशेने दाखवत होता. ज्याला सर्वात कमी अंतर लागणार होते. समृद्धी महामार्गाने गेल्यास गुगल मॅपच्या अनुमानाप्रमाणे २५ मिनिटे कमी लागणार होती. परंतु पहिला रस्ता माझ्या बऱ्यापैकी ओळखीचा होता म्हणून आम्ही त्याच रस्त्याने जाण्याचे ठरवले. आम्ही समृद्धी महामार्ग पुणे-नाशिक महामार्गाद्वारे ओलांडल्यानंतर मला सर्वात जवळचा रस्ता नाशिकच्या दिशेने आहे, असे गुगल मॅपने दाखवले. परंतु तो रस्ता देखील मी घेतला नाही. सिन्नर-निफाड-चांदवडमार्गे धुळ्याला पोहोचलो. माझ्या पोहोचण्याची वेळ ही समृद्धी महामार्गाने दाखवलेल्या वेळेपेक्षाही पाऊण तासाने कमी होती, हे विशेष. याचा अर्थ गुगल मॅपने मला माझा प्रवासमार्ग सर्वाधिक वेळ खाऊ आहे, असे सांगितले होते. परंतु प्रत्यक्षात तसे काहीच घडले नाही. समृद्धी महामार्गाने गेल्यास मला साडेचारशे रुपये अतिरिक्त टोल लागणार होता. शिवाय नाशिकमार्गे गेल्यावरही तब्बल तीन अतिरिक्त टोलनाके लागणार होते. तसेही काही झाले नाही. मी या रस्त्याने देखील वेळेच्या आधीच पोहोचलो. मग गुगल मॅपने मला हे दुसरे रस्ते प्राधान्य क्रमाने का दाखवले असावेत?

२. पुणे ते पेण
पुण्याहून पेणला जाण्यासाठी दोन मार्ग आहेत. पुणे-मुंबई द्रुतगती महामार्ग आणि पुणे-मुंबई जुना महामार्ग. या दोन्हींच्या वेळेमध्ये पंधरा मिनिटांचा फरक दाखवत होते. अर्थात यावेळेस मला पुणे मुंबई दृतगती महामार्ग प्राधान्य क्रमाने दाखवण्यात आला. परंतु त्या मार्गाने मी प्रत्यक्षात गेलो नाही. जुन्या महामार्गाने प्रवास केला. जेव्हा प्रत्यक्ष पेणमध्ये पोहोचलो तेव्हा फक्त चारच मिनिटांचा अतिरिक्त वेळ गेला होता! या प्रवासासाठी जर मी एक्सप्रेस वेने गेलो असतो तर ६२० रुपये टोल पडला असता. याउलट जुन्या महामार्गाने केवळ १४१ रुपये टोल लागला!

३. पुणे ते पणजी
पुण्याहून गोव्याला जाण्यासाठी बरेच वेगळे रस्ते आहेत. शिवाय कुठल्या ना कुठल्या घाटाने तुम्हाला कोकणामध्ये उतरावे लागते. गुगल मॅप प्राधान्य क्रमाने जो रस्ता दाखवते तो कोल्हापूर-निपाणी आणि आंबोली घाटामार्गे पणजी असा जातो. याशिवाय ताम्हिणी घाट, अनुस्कुरा घाट, अंबा घाट, फोंडा घाट या मार्गे देखील आपण कोकणात उतरू शकतो. यापैकी ताम्हिणी घाटामार्गे गेल्यास कुठेही कोणताही टोल नाका लागत नाही. तर आंबोली घाटामार्गे गेल्यास तब्बल पाच टोलनाके लागतात! त्याहून विशेष म्हणजे दोन्हीही रस्त्यांचा वेळ जवळपास प्रत्यक्षपणे सारखाच आहे. पुणे-कोल्हापूर रस्त्यावर सध्या खूप मोठ्या प्रमाणात रस्ता दुरुस्तीची तसेच रुंदीकरणाची कामे चालू आहेत. त्यामुळे अनेकदा रहदारीचा सामना करावा लागतो. अशावेळी प्रवासाचा वेळ देखील वाढत आहे. तो गुगल मॅप दाखवत नाही. याउलट मुंबई-गोवा महामार्गावर काही ठराविक ठिकाणे सोडली तर रस्ता बऱ्यापैकी रिकामा असतो. तरी देखील गुगल मॅप या रस्त्याला प्राधान्यक्रम देत नाही. इथे देखील, का? हा प्रश्न पडतो. 

ही सर्व माझी स्वतःची उदाहरणे आहेत. यातून निष्कर्ष काढला तर असे लक्षात येते की गूगल मॅप जवळपास प्रत्येक वेळी आपल्याला ज्या ठिकाणी टोलनाके आहेत तोच रस्ता सर्वात जलद आहे असेच दाखवते. यामागे गुगल मॅपची नक्की काय बनवाबनवी आहे, हे समजत नाही. आपण आंधळेपणाने गुगल मॅपच्या रस्त्यांवर विश्वास ठेवतो. अर्थात गुगलने ती विश्वासार्हता कमावलेली आहे म्हणूनच... परंतु काही छोट्या छोट्या गोष्टी अजूनही आपल्या ध्यानात आलेल्या नाहीत. कदाचित आपल्या विश्वासार्हतेच्या बळावरच गुगल मॅप नक्की कोणती बनवाबनवी करत आहे, हे अजूनही समजलेले नाही. 

--- तुषार भ. कुटे

जुन्नर आणि बिबटे

कोकणामध्ये जाताना गर्द झाडीमध्ये असणाऱ्या घाटातील एका उपहारगृहापाशी थांबलो होतो. सूर्य मावळला होता आणि हळूहळू अंधार देखील दाटू लागला होता. तेव्हा त्या उपहारगृहाच्या मालकाला विचारले, "इथे बिबटे असतात का हो?"

"आहेत की जंगलामध्ये."

"मग तुम्हाला भीती नाही वाटत?"

"नाही.... सहसा ते मानवी वस्तीमध्ये कधीच येत नाहीत."

"आमच्या इथे तर भर दिवसात देखील लोकांना बिबटे दिसतात आणि हल्ला पण करतात... ", मी म्हणालो. 

यावर त्याने लगोलग प्रश्न केला,

" तुम्ही जुन्नरचे का?"

तेव्हा जुन्नर आणि इथले बिबटे किती प्रसिद्ध झाले आहेत याची प्रचिती आली!

 

महाराष्ट्रातील किल्ल्यांचा सर्वसमावेशक डेटासेट आता Kaggle वर उपलब्ध!

नमस्कार मित्रांनो!

आपल्या महाराष्ट्राला शौर्याचा आणि पराक्रमाचा गौरवशाली इतिहास लाभला आहे. या इतिहासाचे मूक साक्षीदार म्हणजे सह्याद्रीच्या कुशीत वसलेले आणि समुद्राच्या लाटांवर नजर ठेवून असलेले आपले गडकिल्ले! याच गडकिल्ल्यांची माहिती आता एकाच ठिकाणी, एका क्लिकवर उपलब्ध झाली आहे.
मी तयार केलेला "Maharashtra Heritage Forts Dataset" हा अमूल्य डेटासेट आता प्रसिद्ध डेटा सायन्स प्लॅटफॉर्म Kaggle वर प्रकाशित करत आहोत.
या डेटासेटमध्ये तुम्हाला काय मिळेल?
👉 ३४६ किल्ल्यांची माहिती: महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यातील किल्ल्यांची तपशीलवार माहिती.
👉 भौगोलिक तपशील: प्रत्येक किल्ल्याचे अक्षांश-रेखांश (Latitude-Longitude), उंची, जिल्हा आणि तालुका.
👉 ऐतिहासिक संदर्भ: किल्ला कोणी बांधला, कोणत्या काळात बांधला आणि त्याच्याशी संबंधित महत्त्वाच्या ऐतिहासिक घटना.
👉 दुर्ग प्रकार: किल्ला गिरीदुर्ग आहे, जलदुर्ग की भुईकोट, याची माहिती.
👉 सद्यस्थिती: किल्ल्याची सध्याची अवस्था कशी आहे (उदा. सुस्थितीत, पडझडीत).
👉 ट्रेकिंगसाठी उपयुक्त माहिती: ट्रेकची काठीण्य पातळी (सोपा, मध्यम, कठीण), ट्रेकला लागणारा वेळ आणि किल्ल्याला भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम ऋतू.
👉 सोयी-सुविधा: किल्ल्यावर पाण्याची आणि निवासाची सोय आहे का, याची माहिती.

हा डेटासेट कोणासाठी उपयुक्त आहे?
🔶 इतिहासकार आणि विद्यार्थी: महाराष्ट्राच्या इतिहासावर संशोधन करण्यासाठी आणि नवीन दृष्टिकोन मिळवण्यासाठी.
🔶 डेटा सायंटिस्ट आणि विश्लेषक: डेटा व्हिज्युअलायझेशन, मॅपिंग आणि विश्लेषणाद्वारे किल्ल्यांच्या माहितीचा अभ्यास करण्यासाठी.
🔶 दुर्गप्रेमी आणि ट्रेकर्स: आपल्या पुढील ट्रेकचे नियोजन करण्यासाठी आणि किल्ल्यांविषयी सखोल माहिती मिळवण्यासाठी.
🔶 पर्यटक आणि छायाचित्रकार: महाराष्ट्रातील पर्यटन स्थळांची नवी ओळख करून घेण्यासाठी.

चला, या डेटाच्या माध्यमातून आपल्या पूर्वजांच्या पराक्रमाची गाथा नव्या पिढीपर्यंत पोहोचवूया. हा डेटासेट सर्वांसाठी विनामूल्य उपलब्ध आहे. खालील लिंकवर जाऊन तो नक्की डाउनलोड करा, वापरा आणि आपले विश्लेषण आमच्यासोबत शेअर करा.

Kaggle Dataset Link: https://www.kaggle.com/datasets/tusharkute/maharashtra-heritage-forts

मागच्या दोन महिन्यांपासून माहितीच्या विविध स्त्रोतांद्वारे मी यातील माहिती एकत्रित केलेली आहे. यामध्ये आपल्याला काही चुका आढळल्यास किंवा अतिरिक्त माहिती द्यायची असल्यास तुमच्या प्रतिक्रिया आणि सूचनांचे स्वागत आहे!

--- तुषार भ. कुटे

पुणे -> धुळे -> पुणे = ६९१ किमी

धुळ्याच्या श्री विलेपार्ले केळवणी मंडळाच्या तंत्रशिक्षण संस्थेमध्ये अखिल भारतीय तंत्रशिक्षण परिषदेने आयोजित केलेल्या ब्लॉगचेन या तंत्रज्ञानावर आधारित कार्यशाळेसाठी शिक्षकांना आणि विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करण्यासाठी मला जायचे होते. तसं पाहिलं तर माझे येथील व्याख्यान केवळ अडीच ते तीन तासांचे होते. शिवाय सध्याच्या व्यग्र वेळापत्रकामधून पुण्यापासून इतक्या दूरवर व्याख्यान देण्यासाठी जायचे म्हणजे जिकीरीचे काम होते.
अखेरीस रस्त्यानेच स्वतःच्या गाडीने प्रवास करत जायचे आम्ही ठरवले. माझी गाडी इलेक्ट्रिक अर्थात टाटाची नेक्सॉन ईव्ही. आणि पुण्यापासून धुळ्यापर्यंतचा अंतर होतं सव्वातीनशे किलोमीटर पेक्षा अधिक! एका दिवसामध्ये जाऊन परत येणं तसं अवघड वाटत होतं. परंतु दुसऱ्या दिवशी पुन्हा ऑफिसमध्ये नेहमीच्या प्रशिक्षणासाठी यायचं होतं. त्या दृष्टीने धुळ्याच्या या एका दिवसाच्या प्रवासाची आम्ही योजना आखली.
पहाटेच पुणे-नाशिक महामार्गाने धुळ्याच्या दिशेने रवाना झालो. आदल्या दिवशी विजांच्या गडगटाटासह पावसाने धुमाकूळ घातला होता. त्यामुळे या प्रवासातही मुसळधार आणि जोरदार पावसाची शक्यता होती. परंतु प्रत्यक्ष जसे काहीही झाले नाही. सकाळी निघालो त्यावेळेस आकाशातले ढग बऱ्यापैकी निघून गेले होते. संगमनेरचा टोलनाका पार झाल्यानंतर लगेचच गाडी चार्जिंगला लावली. अर्थात एवढ्या ऊर्जेमध्ये आम्ही धुळ्यापर्यंत निश्चित पोहोचू शकत होतो. 
नारायणगावपासून सिन्नर पर्यंतचा पुणे-नाशिक महामार्गाचा टप्पा भयावह स्थितीमध्ये आलेला आहे. बऱ्याच ठिकाणी अजूनही वाहनचालकांना गाडी चालवण्यासाठी कसरत करावी लागते. अर्थात यामध्ये आम्ही देखील सामील होतो. राष्ट्रीय महामार्गांवर इलेक्ट्रिक वाहनांना ५०% टोलमाफीची घोषणा झाली, परंतु अजूनही कोणत्याच टोलनाक्यावर या सूचनेची अंमलबजावणी केली जात नाही. याचाही अनुभव आला!
सिन्नरपाशी महामार्ग सोडला आणि निफाडकडे जाणाऱ्या रस्त्याने मार्गक्रमण चालू केले. तेव्हा वातावरण पूर्णपणे निरभ्र झालेले होते. आजूबाजूला जिथवर नजर जाईल तिथपर्यंत हिरवीगर्द झाडी आणि त्यांच्या मधून काळा कुळकुळीत डांबरी रस्ता दिसत होता. महामार्ग सोडल्याने आता रस्त्यावरची गर्दी बऱ्यापैकी कमी झालेली होती. थोड्याच वेळात नांदूर-मध्यमेश्वरच्या पक्षी अभयारण्यापाशी पोहोचलो. त्या निसर्गरम्य परिसराचा आस्वाद घेत तसेच नाशिक जिल्ह्यातल्या सिन्नर आणि निफाड तालुक्यातील समृद्ध गावांच्या परिसरातून प्रवास करत आम्ही नाशिक-संभाजीनगर महामार्गाला लागलो. या रस्त्याची ही परिस्थिती भयावह अशीच होती. येथून निफाड पर्यंतचा तीन किलोमीटरचा रस्ता पार करायला जवळपास १५ मिनिटे लागली! निफाडनंतर चांदवडच्या दिशेने निघालो. थोड्याच वेळात दूरवर चांदवड तालुक्यातील सातमाळ्याच्या रांगा दृष्टीस पडू लागल्या. पावसाचे अजूनही नामोनिशान नव्हते. थोड्याच वेळात चांदवड शहरात पोहोचलो. जवळपास दशकभरानंतर या शहराचे दर्शन घेतले होते. मुंबई-आग्रा राष्ट्रीय महामार्ग लागला आणि पुन्हा तीच गर्दी रस्त्यावर दिसू लागली. चांदवडहून मालेगाव आणि मग लवकरच धुळे शहरामध्ये पोहोचलो. मागच्या तीन-चार तासांमध्ये जाणवत असलेल्या वातावरणातील गारवा नष्ट झाला होता. खरोखर उन्हाळा ऋतू चालू आहे की काय, असं वाटू लागलं होतं. अर्थात महाराष्ट्रातल्या विविध ठिकाणांमधील वातावरणातला तसेच तापमानातील हा फरक स्पष्टपणे जाणवत होता. यावेळेस देखील आम्ही गुगल मॅपला पाऊण ते एक तासाने हरवले होते!
बरोबर दोन वाजता महाविद्यालयात पोहोचलो आणि पाच वाजता व्याख्यान संपल्यानंतर पुन्हा परतीच्या मार्गाने लागलो. नियोजनात थोडीशी गडबड झाल्यामुळे धुळे शहर सोडायला साडेसहा वाजले. संध्याकाळीची महामार्गावरील गर्दी आणि अधूनमधून कोसळणारा पाऊस यातून मार्ग काढत मुंबई-आग्रा महामार्गाने प्रवास करू लागलो. बहुतांश ठिकाणी रस्त्याची कामे चाललेली होती. त्यामुळे भयंकर रहदारीचा सामना करत आणि भल्या मोठ्या मालवाहू कंटेनर आणि ट्रकच्यामधून मार्ग काढत आम्ही पुढे सरकत होतो. मालेगाव बाह्यमार्ग सोडल्यानंतर रस्ता बऱ्यापैकी रिकामा झाला. तोपर्यंत हा प्रवास कष्टप्रद असाच वाटत होता. चांदवडमध्ये पोहोचायला जवळपास दोन तास लागले.
चांदवड ते सिन्नर हा जवळपास ८० किलोमीटरचा रस्ता आहे. यामध्ये निफाड वगळता अन्य कोणतेही मोठे गाव लागत नाही. साडेआठ ते साडेनऊच्या सुमारास आम्ही इथल्या अंतर्गत सामसूम झालेल्या रस्त्यांवरून वेगाने प्रवास करत होतो. रस्त्यातली सर्व गावे जवळपास शांत झालेली होती. वर्दळदेखील अतिशय कमी झालेली होती. शांत आणि सातत्यपूर्ण वेगाने आमचा प्रवास या मार्गावरून पूर्ण झाला. पावणेदहा वाजता पुन्हा पुणे-नाशिक महामार्गाला लागलो. समृद्धी महामार्गाच्या जवळ जेवण केले, गाडी चार्ज केली आणि थेट पुण्याच्या दिशेने परतीच्या मार्गाला लागलो.
हा प्रवास थकवणारा नव्हता... एक रोमांचकारी अनुभव होता आणि सुयोग्य नियोजनाचे धडे देणारा होता. प्रत्येक वेळी गुगल मॅपला आम्ही अर्धा ते पाऊण तासाने हरवले. कदाचित ही आमच्या गाडीची किमया होती. एकंदर प्रवासामध्ये सहाशे नव्वद किलोमीटरचे अंतर पार झाले. यापूर्वीचा पुणे ते हैदराबाद हा पावणे सहाशे किलोमीटरचा विक्रम मोडीत निघाला.
इंद्रायणी, भामा, भीमा, घोड, मीना, कुकडी, मुळा, प्रवरा, गोदावरी आणि मोसम अशा तब्बल दहा नद्या आणि चार महामार्ग या एकंदरीत प्रवासात पार झाले! 

 

मानवी मेंदूची बचत आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा (AI) विजेचा वापर

मानवी मेंदू हा जैविक रचनेचा एक अद्भुत नमुना आहे. तो फक्त १२ वॅट्स विजेवर चालतो, जे एका मंद दिव्याला लागणाऱ्या विजेइतके आहे. लाखो वर्षांच्या उत्क्रांतीमध्ये विकसित झालेल्या त्याच्या अत्यंत कार्यक्षम रचनेमुळे हे शक्य झाले आहे.

मेंदूतील चेतापेशी (न्यूरॉन्स) विद्युत-रासायनिक संकेतांद्वारे (electrochemical signals) एकमेकांशी संवाद साधतात. या प्रक्रियेत माहितीवर प्रक्रिया करण्यासाठी आयन चॅनेल्स आणि चेतापेशींमधील जोडणीचा (synaptic connections) वापर केला जातो. ही प्रक्रिया नैसर्गिक संकेतांवर चालणारी (ॲनालॉग) असल्यामुळे, मेंदू कमीतकमी उर्जेत नमुने ओळखणे, निर्णय घेणे आणि नवनिर्मिती करणे यांसारखी गुंतागुंतीची कामे करू शकतो. अब्जावधी चेतापेशी कोणत्याही एका केंद्रीय नियंत्रणाशिवाय एकाच वेळी काम करतात, ज्यामुळे मेंदूची कार्यक्षमता आणखी वाढते.

याउलट, सध्याच्या कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) प्रणालींना, जसे की मोठ्या न्यूरल नेटवर्क्सना प्रचंड प्रमाणात संगणकीय शक्तीची गरज असते. मोठ्या डेटा सेंटर्समध्ये या प्रणाली २.७ अब्ज वॅट्सपर्यंत वीज वापरू शकतात. ही अकार्यक्षमता AI च्या डिजिटल स्वरूपामुळे येते, कारण ते सिलिकॉनवर आधारित प्रोसेसर, जीपीयू (GPU) आणि टीपीयू (TPU) वर अवलंबून असते. या प्रणाली अब्जावधी गणिती क्रिया करतात, ज्यासाठी गणना, त्यांना थंड ठेवणे आणि डेटा पाठवण्यासाठी प्रचंड वीज लागते. मेंदूच्या नैसर्गिक कार्यक्षमतेच्या विरुद्ध, AI ची डिजिटल पद्धत खूप जास्त ऊर्जा वापरते, विशेषतः मोठ्या भाषिक मॉडेल्सना प्रशिक्षण देताना किंवा रिअल-टाइम डेटावर प्रक्रिया करताना.

मेंदूसारखीच कामे करण्यासाठी AI ला लाखो पटीने जास्त ऊर्जा लागते. ही मोठी तफावत मेंदूचा उत्क्रांतीमुळे मिळालेला फायदा दाखवते. तथापि, AI चा विजेचा वापर कमी करण्यासाठी नवनवीन तंत्रज्ञानावर काम सुरू आहे. यामध्ये मेंदूच्या रचनेची नक्कल करणारे 'न्यूरोमॉर्फिक कंप्युटिंग' आणि अधिक कार्यक्षम अल्गोरिदम यांचा समावेश आहे. AI जरी मोठी कामे अचूकपणे करू शकत असला तरी, ऊर्जेच्या वापराची ही तफावत कमी करणे हे भविष्यातील प्रगतीसाठी एक मोठे आव्हान आहे. हे आव्हान यशस्वीपणे पेलल्यास तंत्रज्ञानाच्या जगात एक शाश्वत क्रांती घडू शकते.

(आधारित)

--- तुषार भ. कुटे