'ॲपल' कंपनीच्या लोगोमागचा रंजक इतिहास

आज जगभरात तत्काळ ओळखला जाणारा 'ॲपल' कंपनीचा अर्धवट खाल्लेल्या सफरचंदाचा लोगो हा केवळ एक आकार नाही, तर तो कल्पकता, साधेपणा आणि ब्रँडिंगच्या प्रवासाची एक अद्भुत कहाणी आहे. या आयकॉनिक लोगोमागे एक रंजक इतिहास दडलेला आहे, जो 'ॲपल' कंपनीच्या स्वतःच्या वाढीव प्रवासाशी आणि तिच्या तत्त्वज्ञानाशी जोडलेला आहे.

पहिला आणि अल्पायुषी लोगो (१९७६): सर आयझॅक न्यूटन

'ॲपल'चा सर्वात पहिला लोगो आजच्या स्वरूपापेक्षा खूप वेगळा होता. १९७६ मध्ये 'ॲपल'चे सह-संस्थापक रोनाल्ड वेन यांनी तो डिझाइन केला होता. तो एक गुंतागुंतीचा चित्र होता, ज्यात एका सफरचंदाच्या झाडाखाली सर आयझॅक न्यूटन बसलेले दाखवले होते, आणि एक सफरचंद त्यांच्या डोक्यावर पडण्याच्या बेतात होते. हा लोगो गुरुत्वाकर्षणाच्या शोधाला आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला आदरांजली देण्यासाठी बनवला होता. या लोगोवर विल्यम वर्ड्सवर्थचे एक वाक्यही लिहिलेले होते: "Newton... A mind forever voyaging through strange seas of thought... alone." मात्र, हा लोगो इतका तपशीलवार होता की तो लहान आकारात सहज ओळखला जात नव्हता किंवा छापलाही जात नव्हता. स्टीव्ह जॉब्सना तो खूप जुनाट आणि क्लिष्ट वाटला, ज्यामुळे तो लवकरच बदलण्याचा निर्णय घेण्यात आला.

आयकॉनिक इंद्रधनुषी सफरचंद: जन्म आणि अर्थ (१९७७-१९९८)

१९७७ मध्ये स्टीव्ह जॉब्सने रॉब जानॉफ या डिझायनरला एक नवीन, आधुनिक आणि सोपा लोगो बनवण्यास सांगितले. जानॉफने एक साधे सफरचंद निवडले, कारण 'ॲपल' हे कंपनीचे नाव होते आणि फळ म्हणून सफरचंद ओळखायला सोपे होते. या लोगोमधील सर्वात महत्त्वाचा आणि नेहमी चर्चेचा मुद्दा म्हणजे सफरचंदाचा खाल्लेला भाग (The Bite). याबद्दल अनेक कथा प्रचलित आहेत, पण जानॉफने स्वतः स्पष्ट केले आहे की, यामागे मुख्य कारण व्यावहारिक होते – लोगो लहान आकारात पाहताना सफरचंद चेरीसारखे किंवा इतर कोणत्याही गोल फळासारखे दिसू नये म्हणून त्यात हा खाल्लेला भाग ठेवला, जेणेकरून ते स्पष्टपणे सफरचंदच दिसावे. याशिवाय, 'बाइट' (Bite) या शब्दाचा उच्चार संगणकीय माहितीच्या मूलभूत एकक असलेल्या 'बाइट' (Byte) शी मिळताजुळता आहे, जो एक विलक्षण योगायोग होता आणि लोकांना तो खूप आवडला. अनेक लोक याला बायबलमधील 'ज्ञानाच्या झाडाचे फळ' म्हणूनही पाहतात, ज्यामुळे या लोगोला एक बौद्धिक आणि बंडखोर अर्थ प्राप्त होतो, जरी जानॉफने हे उद्दिष्ट नसल्याचे म्हटले आहे. या लोगोमध्ये इंद्रधनुषी रंगांचा वापर करण्यात आला होता. हे रंग 'ॲपल II' या संगणकात प्रथमच आलेल्या रंगीत डिस्प्लेचे (Color Display) प्रतीक होते, जो त्यावेळचा एक मोठा तांत्रिक अविष्कार होता. हे रंग कंपनीला अधिक मानवी आणि मैत्रीपूर्ण स्वरूप देत होते, तसेच सर्जनशीलता आणि समावेशकता दर्शवत होते.

मोनोक्रोम (एक रंगाचा) लोगो: साधेपणा आणि अत्याधुनिकता (१९९८-सध्या)

१९९७ मध्ये स्टीव्ह जॉब्स 'ॲपल'मध्ये परतल्यानंतर त्यांनी कंपनीच्या ब्रँडिंगमध्ये महत्त्वपूर्ण बदल केले. त्यांनी इंद्रधनुषी लोगो काढून टाकला आणि त्याची जागा एक रंगाच्या (Monochrome), चकचकीत लोगोने घेतली. या बदलाने 'ॲपल'ची नवीन ओळख निर्माण केली – ती अधिक आधुनिक, किमान (minimalist) आणि अत्याधुनिक होती. एक रंगाचा लोगो विविध उत्पादनांवर आणि मार्केटिंगमध्ये अधिक अष्टपैलू आणि जुळवून घेण्यासारखा असतो, विशेषतः जेव्हा 'ॲपल'ने विविध रंगांच्या आणि धातूंच्या फिनिशमध्ये उत्पादने बाजारात आणायला सुरुवात केली. हा बदल 'ॲपल'ला एक प्रीमियम, उच्च-गुणवत्तेचा आणि डिझाइन-केंद्रित ब्रँड म्हणून प्रस्थापित करण्यास मदत करणारा ठरला.

थोडक्यात, 'ॲपल'चा लोगो केवळ एक प्रतिमा नाही, तर तो साधेपणा, ओळखण्याची क्षमता आणि काळाबरोबर बदलण्याची क्षमता दर्शवतो. या लोगोने केवळ कंपनीची ओळख बनवली नाही, तर तो जगातील सर्वात यशस्वी ब्रँड्सपैकी एक कसा बनला, याचीही कथा सांगतो.

--- तुषार भ. कुटे 

द मेकॅनिकल टर्क: बुद्धीमान मशीन की डोळ्यांना दिलेला धोका?

अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात, एका अद्भुत 'मशीन'ने युरोपभर खळबळ उडवून दिली होती. हे मशीन दुसरे तिसरे काही नसून 'द मेकॅनिकल टर्क' (The Mechanical Turk) होते. दिसायला एका तुर्की माणसाच्या वेशात असलेली ही मानवी आकृती एका लाकडी पेटीवर बसलेली असे आणि विशेष म्हणजे, ती बुद्धिबळाचे डाव खेळण्यात माहीर होती! त्या काळात, जेव्हा स्वयंचलित यंत्रणा आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता या कल्पना नवख्या होत्या, तेव्हा या 'बुद्धिमान' मशीनने अनेक बुद्धीमान लोकांना हरवून आश्चर्यचकित केले. खुद्द बेंजामिन फ्रँकलिनसारख्या विचारवंतालाही या मशीनने पराभूत केले होते!

या मशीनची रचना मोठी आकर्षक होती. एका मोठ्या लाकडी पेटीवर एक पुतळा बसवलेला होता, ज्याच्या हातात बुद्धिबळाचा पट होता. पेटी उघडल्यावर आतमध्ये अनेक चाके, स्प्रिंग्ज आणि इतर यांत्रिक भाग दिसत होते, ज्यामुळे लोकांना ते खऱ्या अर्थाने एक स्वयंचलित यंत्र आहे असे वाटे. जेव्हा कोणी या मशीनला आव्हान देत असे, तेव्हा एक ऑपरेटर पेटी उघडतो आणि आतील यंत्रणा दाखवतो, ज्यामुळे लोकांना खात्री पटते की यात कोणतीही लपलेली व्यक्ती नाही. मग मशीन आपला पहिला डाव खेळते आणि बघता बघता प्रतिस्पर्धकाला मात देते!

पण या चमत्कारामागे एक रहस्य दडलेले होते. 'द मेकॅनिकल टर्क' खरं तर पूर्णपणे स्वयंचलित नव्हते. त्या लाकडी पेटीच्या आत एक लहान जागा बनवलेली होती, जिथे एक कुशल बुद्धिबळपटू लपलेला असे! हा खेळाडू बाहेरच्या बाजूने फिरवल्या जाणाऱ्या चाकांच्या आणि लीवरच्या साहाय्याने पुतळ्याच्या हातांची हालचाल नियंत्रित करत असे आणि प्रतिस्पर्धकाचे डाव पाहून आपले खेळी खेळत असे. लोकांना दाखवल्या जाणाऱ्या यांत्रिक भागांचा आणि दरवाजांचा उपयोग फक्त लोकांची दिशाभूल करण्यासाठी होता.

या 'मशीन'चा निर्माता होता हंगेरियन शोधक वुल्फगँग्ह वॉन केम्पेलन. त्याने सन १७७० मध्ये ऑस्ट्रियाच्या महाराणी मारिया थेरेसा यांना हे अद्भुत मशीन दाखवून सर्वांना चकित केले. त्यानंतर अनेक वर्षे हे मशीन युरोपभर फिरले आणि अनेक सार्वजनिक प्रदर्शन झाले. अनेक लोकांनी या मशीनच्या बुद्धिमत्तेवर विश्वास ठेवला, तर काहींना त्यात काहीतरी गडबड असल्याचा संशय होता.

'द मेकॅनिकल टर्क' हा केवळ एक मनोरंजक खेळ नव्हता, तर तो त्या काळातील यांत्रिक आणि मानवी बुद्धिमत्तेच्या कल्पनेवर एक मोठा प्रश्नचिन्ह उभे करणारा होता. लोकांना वाटले की खऱ्या अर्थाने एक बुद्धिमान मशीन अस्तित्वात आले आहे. या घटनेने कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या भविष्यातील शक्यतांबद्दल लोकांच्या मनात उत्सुकता आणि आश्चर्य निर्माण केले.

कालांतराने, या मशीनमधील रहस्य उघड झाले. अनेक वर्षांनंतर, वेगवेगळ्या मालकांनी या मशीनची रचना आणि कार्यपद्धती जगासमोर आणली, ज्यामुळे लोकांना कळले की या 'बुद्धिमान' मशीनच्या मागे एका माणसाचा मेंदू काम करत होता.

तरीही, 'द मेकॅनिकल टर्क' ची कहाणी आजही मनोरंजक आहे. ते एका माणसाच्या चातुर्याचे आणि लोकांच्या उत्सुकतेचे प्रतीक आहे. त्याने त्या काळात लोकांना स्वयंचलित यंत्रणा आणि बुद्धिमत्तेच्या संभाव्यतेबद्दल विचार करण्यास प्रवृत्त केले. जरी ते प्रत्यक्षात एक धोका होता, तरीही त्याने भविष्यातील संगणक आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या विकासासाठी एक मानसिक आणि सामाजिक पार्श्वभूमी तयार केली, हे नक्की! एका 'खोट्या' मशीनने भविष्यातील 'सत्य' तंत्रज्ञानाची कल्पना लोकांच्या मनात रुजवली, ही खरंच एक अनोखी गोष्ट आहे!

(चित्र: विकिपीडिया)

--- तुषार भ. कुटे 

 

डॉ. जयंत नारळीकर: खगोलविज्ञान आणि साहित्याचा तेजस्वी संगम

डॉ. जयंत विष्णू नारळीकर हे नाव खगोलभौतिकशास्त्र आणि विज्ञान साहित्याच्या क्षेत्रात अत्यंत आदराने घेतले जाते. विज्ञानातील किचकट संकल्पना सोप्या आणि रंजक भाषेत सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवणारे ते एक अग्रगण्य शास्त्रज्ञ आणि लेखक आहेत. त्यांचे जीवन आणि कार्य अनेक पिढ्यांना प्रेरणा देत आले आहे.

जन्म आणि शिक्षण:
जयंत नारळीकर यांचा जन्म १९ जुलै १९३८ रोजी कोल्हापूर येथे झाला. त्यांचे वडील विष्णू वासुदेव नारळीकर हे एक प्रसिद्ध गणितज्ञ होते आणि बनारस हिंदू विद्यापीठात गणित विभागाचे प्रमुख होते. आई सुमती नारळीकर या संस्कृत विदुषी होत्या. अशा विद्वत्तापूर्ण वातावरणात वाढल्याने जयंतरावांना लहानपणापासूनच ज्ञानार्जनाची आवड निर्माण झाली. त्यांनी बनारस हिंदू विद्यापीठातून पदवी शिक्षण पूर्ण केले आणि त्यानंतर ते उच्च शिक्षणासाठी केंब्रिज विद्यापीठात गेले. तिथे त्यांनी प्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ सर फ्रेड हॉईल यांच्या मार्गदर्शनाखाली पीएच.डी. आणि नंतर डी.एस्सी. या पदव्या संपादन केल्या.

वैज्ञानिक योगदान:
डॉ. नारळीकर यांचे सर्वात महत्त्वाचे योगदान म्हणजे सर फ्रेड हॉईल यांच्यासमवेत मांडलेला "स्थिर स्थिती सिद्धान्त" (Steady State Theory) होय. हा सिद्धान्त महास्फोट सिद्धान्ताला (Big Bang Theory) एक पर्याय म्हणून ओळखला जातो. या सिद्धान्तानुसार, विश्वाची निर्मिती एका विशिष्ट क्षणी न होता ते नेहमीच अस्तित्वात आहे आणि नवीन दीर्घिका (galaxies) सतत निर्माण होत असतात. जरी आज महास्फोट सिद्धान्त अधिक स्वीकारला गेला असला, तरी हॉईल-नारळीकर सिद्धान्ताने विश्वरचना शास्त्रातील अनेक मूलभूत प्रश्नांवर विचार करण्यास चालना दिली. याव्यतिरिक्त, त्यांनी गुरुत्वाकर्षण, काळ (Time), कृष्णविवर (Black Holes) आणि सापेक्षता सिद्धान्त (Theory of Relativity) यांसारख्या विषयांवरही महत्त्वपूर्ण संशोधन केले आहे. त्यांनी 'कन्फॉर्मल ग्रॅव्हिटी थिअरी' (Conformal Gravity Theory) विकसित करण्यातही महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.

विज्ञान प्रसार आणि साहित्य:
डॉ. नारळीकर यांनी केवळ संशोधन क्षेत्रातच नव्हे, तर विज्ञान प्रसाराच्या कार्यातही मोलाची कामगिरी केली आहे. त्यांनी मराठी आणि इंग्रजी भाषेतून अनेक पुस्तके लिहिली आहेत, ज्यामध्ये खगोलशास्त्र, गणित आणि विज्ञानातील इतर संकल्पना अत्यंत सोप्या आणि मनोरंजक पद्धतीने स्पष्ट केल्या आहेत. त्यांच्या विज्ञान कथा (Science Fiction) विशेष लोकप्रिय आहेत. "यक्षांची देणगी", "प्रेषित", "वामन परत न आला", "अंतराळातील भस्मासूर" यांसारख्या त्यांच्या अनेक विज्ञान कथांनी मराठी साहित्यात एक नवा प्रवाह निर्माण केला आणि वाचकांना विज्ञानाच्या अद्भुत दुनियेची सफर घडवली. लहान मुलांसाठीही त्यांनी अनेक पुस्तकं लिहिली आहेत. विज्ञानाचा प्रसार केवळ शहरांपुरता मर्यादित न राहता तो तळागाळातील लोकांपर्यंत पोहोचावा, यासाठी ते नेहमीच आग्रही राहिले आहेत.

संस्थात्मक कार्य:
भारतात परत आल्यानंतर, त्यांनी टाटा मूलभूत संशोधन संस्थेत (Tata Institute of Fundamental Research - TIFR) प्राध्यापक म्हणून काम केले. त्यानंतर, पुणे येथे १९८८ साली "आंतर-विद्यापीठीय खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकी केंद्र" (Inter-University Centre for Astronomy and Astrophysics - IUCAA) या संस्थेची स्थापना करण्यात त्यांचा सिंहाचा वाटा होता. ते या संस्थेचे संस्थापक संचालक होते आणि त्यांच्या नेतृत्वाखाली 'आयुका'ने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नावलौकिक मिळवला.

पुरस्कार आणि सन्मान:
डॉ. नारळीकर यांना त्यांच्या कार्यासाठी अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. यामध्ये भारत सरकारतर्फे पद्मभूषण (१९६५) आणि पद्मविभूषण (२००४), तसेच महाराष्ट्र भूषण (२०१०) या पुरस्कारांचा समावेश आहे. त्यांना भटनागर पुरस्कार, युनेस्कोचा कलिंग पुरस्कार (१९९६) आणि साहित्य अकादमी पुरस्कार (२०१४, त्यांच्या "चार नगरातले माझे विश्व" या आत्मचरित्रासाठी) यांसारखे अनेक प्रतिष्ठित सन्मान लाभले आहेत.

डॉ. जयंत नारळीकर हे एक दूरदर्शी शास्त्रज्ञ, प्रतिभावान लेखक आणि समर्पित विज्ञान प्रसारक आहेत. त्यांचे जीवन हे ज्ञान, जिज्ञासा आणि कठोर परिश्रमाचे प्रतीक आहे. त्यांनी भारतीय विज्ञान आणि साहित्य क्षेत्रात दिलेले योगदान अतुलनीय असून, ते भावी पिढ्यांसाठी सदैव प्रेरणादायी राहील.

--- तुषार भ. कुटे

कंट्रोल झेड: एका जादूच्या बोटाची कहाणी!

आजच्या डिजिटल युगात, 'कंट्रोल झेड' (Ctrl+Z) हे जादूच्या बोटासारखे काम करते. चुकून काहीतरी गडबड झाली, एखादी फाइल डिलीट झाली किंवा टेक्स्ट चुकीचा टाइप झाला, तर फक्त हे दोन बटण दाबा आणि भूतकाळात जा! 'अंडू' (Undo) नावाचे हे शक्तिशाली फीचर आपल्यापैकी अनेकांसाठी जीव वाचवणारे ठरले आहे. पण तुम्हाला माहित आहे का, या दोन साध्या बटनांमागे एक मनोरंजक इतिहास दडलेला आहे?

या जादूच्या बटनाचा जन्म एका अशा व्यक्तीच्या विचारातून झाला, ज्याला युजर इंटरफेस अधिक सोपा आणि मानवी चुकांना माफ करणारा बनवायचा होता. त्या व्यक्तीचे नाव होते लॅरी टेस्लर. लॅरी हे संगणक विज्ञानातील एक अग्रगण्य व्यक्तिमत्व होते, ज्यांनी 'कट' (Cut), 'कॉपी' (Copy) आणि 'पेस्ट' (Paste) यांसारख्या मूलभूत कमांड्सच्या विकासातही महत्त्वपूर्ण योगदान दिले होते. त्यांचा नेहमीच प्रयत्न असे की, माणसाला मशीनसोबत संवाद साधताना कमीतकमी त्रास व्हावा.

१९७० च्या दशकात जेव्हा संगणक अजून सर्वसामान्यांसाठी नवीन गोष्ट होती, तेव्हा लॅरी झेरॉक्स पार्क (Xerox PARC) या प्रसिद्ध संशोधन संस्थेत काम करत होते. याच काळात त्यांनी 'अंडू' या फीचरची कल्पना मांडली. त्यांचा उद्देश हा होता की, वापरकर्त्याने नकळत काही चूक केली, तर त्याला ती सुधारण्याची संधी मिळाली पाहिजे. पूर्वी, एकदा काहीतरी चुकले की, सर्व काम नव्याने करावे लागे, जो खूप त्रासदायक अनुभव होता.

लॅरी टेस्लर यांनी 'अंडू' या कार्यासाठी 'कंट्रोल झेड' ही शॉर्टकट की निवडली. या निवडीमागे काही तर्क होता. कीबोर्डवरील 'झेड' हे अक्षर 'वाय' (Y - Redo साठी वापरले जाणारे अक्षर) च्या जवळ आहे, ज्यामुळे 'अंडू' आणि 'रीडू' या दोन्ही क्रिया एका हाताने करणे सोपे जाते. तसेच, 'झेड' हे अक्षर काहीतरी 'शून्य' किंवा 'मागे जाणे' असे दृश्यमान करते, ज्यामुळे ते 'अंडू' या कार्यासाठी अधिक समर्पक वाटते.

सर्वात प्रथम 'अंडू' फीचरचा वापर झेरॉक्सच्या 'स्टार' (Xerox Star) या व्यावसायिक डेस्कटॉप सिस्टीममध्ये १९८१ मध्ये करण्यात आला. ही सिस्टीम अनेक नविन कल्पनांना जन्म देणारी ठरली आणि 'अंडू' त्यापैकीच एक होती. सुरुवातीला हे फीचर फक्त टेक्स्ट एडिटिंगमध्ये उपलब्ध होते, पण हळूहळू त्याची उपयुक्तता लक्षात आल्यावर ते इतर ॲप्लिकेशन्समध्येही समाविष्ट होऊ लागले.

ॲपलने त्यांच्या मॅकिंटॉश (Macintosh) ऑपरेटिंग सिस्टीममध्ये कमांड झेड (Command-Z) या नावाने 'अंडू' फीचर आणले आणि ते प्रचंड लोकप्रिय झाले. मायक्रोसॉफ्टने देखील विंडोज (Windows) मध्ये कंट्रोल झेड (Ctrl+Z) ही शॉर्टकट कायम ठेवली, ज्यामुळे ते जगभरातील कोट्यवधी लोकांसाठी एक अविभाज्य भाग बनले. लिनक्स ऑपरेटिंग सिस्टीममधेही 'अंडू'साठी याच बटणाचा वापर होतो!

आजकाल, टेक्स्ट एडिटर, ग्राफिक डिझाइन सॉफ्टवेअर, स्प्रेडशीट, फाइल मॅनेजर आणि जवळपास प्रत्येक ॲप्लिकेशनमध्ये 'अंडू' आणि 'रीडू' ची सोय उपलब्ध आहे. कंट्रोल झेड हे फक्त दोन बटण नसून ते एक शक्तिशाली विचार आहे - मानवी चुकांना स्वीकारणे आणि त्यांना सुधारण्याची संधी देणे.

लॅरी टेस्लर आता आपल्यात नाहीत, पण त्यांनी दिलेली ही 'अंडू' ची भेट नेहमीच आपल्याला आठवण करून देत राहील की, तंत्रज्ञान माणसांसाठी आहे आणि ते अधिकाधिक मानवी बनले पाहिजे.

--- तुषार भ. कुटे

 

ड्रोन: आकाशातील क्रांती

आजकाल ‘ड्रोन’ हा शब्द आपल्या सर्वांच्या परिचयाचा झाला आहे. लहान मुलांच्या खेळण्यांपासून ते मोठ्या उद्योगांमधील महत्त्वाच्या कामांपर्यंत, ड्रोनने आपले स्थान पक्के केले आहे. ड्रोन म्हणजे काय, ते कसे काम करतात, त्यांचे विविध उपयोग काय आहेत आणि भविष्यात त्यांची भूमिका काय असेल, याबद्दल सविस्तर माहिती घेऊया.

ड्रोन म्हणजे काय?

ड्रोन हे मूलतः मानवरहित हवाई वाहन (Unmanned Aerial Vehicle - UAV) आहे. याचा अर्थ असा की ते चालवण्यासाठी विमानात वैमानिक नसतो. हे जमिनीवरून रिमोट कंट्रोलच्या साहाय्याने किंवा पूर्वनियोजित मार्गावर स्वयंचलितपणे उडू शकते. ड्रोनमध्ये प्रोपेलर (पानांसारखे फिरणारे भाग), बॅटरी, सेन्सर्स, कॅमेरा आणि अन्य आवश्यक उपकरणे बसवलेली असतात.

ड्रोन कसे काम करतात?

ड्रोनच्या कार्यामध्ये अनेक घटकांचा समावेश असतो:

• रिमोट कंट्रोल: ड्रोनला नियंत्रित करण्यासाठी जमिनीवर एक रिमोट कंट्रोलर असतो. याच्या साहाय्याने ऑपरेटर ड्रोनची दिशा, उंची आणि वेग बदलू शकतो.
• सेन्सर्स: ड्रोनमध्ये अनेक प्रकारचे सेन्सर्स (उदा. गायरोस्कोप, एक्सेलेरोमीटर, जीपीएस) बसवलेले असतात. हे सेन्सर्स ड्रोनला स्वतःची स्थिती, वेग आणि दिशेची माहिती देतात, ज्यामुळे ते स्थिर राहू शकते आणि अचूकपणे उडू शकते.
• जीपीएस (Global Positioning System): जीपीएसमुळे ड्रोनला त्याच्या अचूक स्थानाची माहिती मिळते, ज्यामुळे पूर्वनियोजित मार्गावर उडणे किंवा विशिष्ट ठिकाणी परत येणे शक्य होते.
• बॅटरी: ड्रोनला उर्जा पुरवण्यासाठी बॅटरीचा वापर केला जातो. बॅटरीची क्षमता ड्रोनच्या उड्डाणाचा वेळ आणि कार्यक्षमतेवर परिणाम करते.
• प्रोपेलर आणि मोटर्स: प्रोपेलर आणि मोटर्सच्या साहाय्याने ड्रोन हवेत उडतो आणि दिशा बदलतो. मोटर्स प्रोपेलरला फिरवतात, ज्यामुळे हवेचा दाब निर्माण होऊन ड्रोनला उचल मिळते.
• कॅमेरा आणि पेलोड: अनेक ड्रोनमध्ये कॅमेरा बसवलेला असतो, ज्यामुळे चित्रे आणि व्हिडिओ घेणे शक्य होते. याव्यतिरिक्त, काही ड्रोन विशिष्ट कार्य करण्यासाठी आवश्यक असलेले पेलोड (उदा. औषधे, पार्सल, वैज्ञानिक उपकरणे) घेऊन जाऊ शकतात.

ड्रोनचे विविध उपयोग:

आजकाल ड्रोनचा उपयोग अनेक क्षेत्रांमध्ये मोठ्या प्रमाणात होत आहे. त्यापैकी काही प्रमुख उपयोग खालीलप्रमाणे आहेत:

• मनोरंजन आणि फोटोग्राफी: ड्रोनच्या साहाय्याने अप्रतिम हवाई दृश्ये आणि व्हिडिओ घेणे शक्य झाले आहे. विवाहसोहळे, चित्रपट निर्मिती आणि पर्यटनस्थळांच्या चित्रीकरणासाठी याचा मोठ्या प्रमाणात उपयोग होतो.
• कृषी क्षेत्र: शेतीत ड्रोनचा उपयोग जमिनीची पाहणी करणे, पिकांवर कीटकनाशके फवारणे, पाण्याची गरज ओळखणे आणि उत्पादनाचे विश्लेषण करणे यासाठी होतो. यामुळे शेती अधिक कार्यक्षम आणि फायदेशीर बनण्यास मदत होते.
• सुरक्षा आणि कायद्याची अंमलबजावणी: पोलीस आणि सुरक्षा यंत्रणा ड्रोनचा उपयोग गस्त घालण्यासाठी, गुन्हेगारांचा शोध घेण्यासाठी आणि मोठ्या घटनास्थळांचे हवाई निरीक्षण करण्यासाठी करतात.
• वितरण आणि लॉजिस्टिक्स: कंपन्या ड्रोनचा उपयोग लहान वस्तू आणि पार्सल जलद गतीने वितरित करण्यासाठी करत आहेत. दुर्गम भागांमध्ये औषधे आणि आवश्यक वस्तू पोहोचवण्यासाठी हे अत्यंत उपयुक्त ठरले आहे.
• वैज्ञानिक संशोधन: हवामानाचा अभ्यास करणे, वन्यजीवनाचे निरीक्षण करणे, भौगोलिक सर्वेक्षण करणे आणि नैसर्गिक आपत्तींच्या अभ्यासासाठी ड्रोन एक महत्त्वाचे साधन ठरले आहे.
• बांधकाम आणि पायाभूत सुविधा: बांधकाम प्रकल्पांचे निरीक्षण करणे, पुलांची आणि इमारतींची पाहणी करणे आणि ऊर्जा प्रकल्पांचे व्यवस्थापन करणे यासाठी ड्रोनचा उपयोग होतो.
• आपत्ती व्यवस्थापन: पूर, भूकंप किंवा आग लागल्यासारख्या नैसर्गिक आपत्तींमध्ये ड्रोन बचाव कार्यासाठी, लोकांना शोधण्यासाठी आणि नुकसानीचा अंदाज घेण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतात.

ड्रोनचे प्रकार:

उपयोगांवर आधारित ड्रोनचे अनेक प्रकार पडतात:

• मल्टीरोटर ड्रोन: हे सर्वात सामान्य प्रकारचे ड्रोन आहेत, ज्यात अनेक प्रोपेलर (उदा. क्वाडकॉप्टर - ४ प्रोपेलर, हेक्साकॉप्टर - ६ प्रोपेलर, ऑक्टोकॉप्टर - ८ प्रोपेलर) असतात. ते हवेत स्थिर राहू शकतात आणि अचूक हालचाल करू शकतात.
• फिक्स्ड-विंग ड्रोन: या ड्रोनला विमाने असतात आणि ते अधिक वेगाने आणि जास्त वेळ उडू शकतात. मोठ्या क्षेत्राचे सर्वेक्षण करण्यासाठी आणि लांबच्या अंतरावर वस्तू पोहोचवण्यासाठी यांचा उपयोग होतो.
• सिंगल-रोटर ड्रोन: या ड्रोनमध्ये हेलिकॉप्टरप्रमाणे एक मोठा रोटर असतो. ते अधिक वजन उचलू शकतात आणि जास्त वेळ हवेत राहू शकतात.
• हायब्रिड ड्रोन: हे ड्रोन मल्टीरोटर आणि फिक्स्ड-विंग ड्रोनचे गुणधर्म एकत्र करतात, ज्यामुळे ते उभ्या दिशेने उडू शकतात आणि वेगाने पुढेही जाऊ शकतात.

ड्रोन संबंधित नियम आणि कायदे:

ड्रोनच्या वाढत्या वापरामुळे अनेक देशांमध्ये त्यांच्या उड्डाणासंबंधी नियम आणि कायदे तयार करण्यात आले आहेत. भारतामध्ये देखील ड्रोन उड्डाणासाठी काही नियम आहेत, ज्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे. यामध्ये ड्रोनची नोंदणी करणे, विशिष्ट उंची आणि क्षेत्रांमध्ये उड्डाणाची परवानगी घेणे आणि काही प्रतिबंधित क्षेत्रांमध्ये उड्डाण न करणे इत्यादी नियमांचा समावेश आहे.

ड्रोनचे भविष्य:

ड्रोन तंत्रज्ञानाचा विकास वेगाने होत आहे. भविष्यात ड्रोनचा उपयोग अधिक व्यापक आणि महत्त्वाचा असेल यात शंका नाही. खालील काही संभाव्य भविष्यकालीन उपयोग आहेत:

• शहरी वाहतूक: भविष्यात ड्रोन माणसांना एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी नेण्यासाठी वापरले जाऊ शकतात, ज्यामुळे शहरातील वाहतूक कोंडी कमी होण्यास मदत होईल.
• कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence): एआयच्या एकत्रीकरणामुळे ड्रोन अधिक स्वायत्तपणे कार्य करू शकतील आणि जटिल कामे स्वतःहून करू शकतील.
• सामुदायिक सेवा: ड्रोनचा उपयोग सार्वजनिक सुरक्षा, आरोग्य सेवा आणि आवश्यक वस्तूंच्या वितरणासाठी अधिक प्रभावीपणे केला जाऊ शकतो.
• अंतराळ संशोधन: भविष्यात ड्रोनचा उपयोग मंगळ आणि चंद्रासारख्या ग्रहांवर संशोधनासाठी आणि मानवी वस्ती स्थापन करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.

निष्कर्ष:

ड्रोन हे केवळ एक आधुनिक तंत्रज्ञान नाही, तर ते एक क्रांती आहे. विविध क्षेत्रांमध्ये त्याचे असलेले उपयोग आणि भविष्यातील प्रचंड क्षमता पाहता, ड्रोन आपल्या जीवनाचा एक अविभाज्य भाग बनणार यात शंका नाही. गरज आहे ती या तंत्रज्ञानाचा योग्य आणि जबाबदारीने उपयोग करण्याची, जेणेकरून त्याचे फायदे सर्वांना मिळू शकतील.

--- तुषार भ. कुटे

 

संगणक कीबोर्डवरील स्पेस बटण मोठे का असते? एक सविस्तर आढावा

संगणक कीबोर्ड हा आपल्या डिजिटल जीवनातील एक अत्यावश्यक भाग आहे. त्यावर अनेक बटणे असतात, ज्यापैकी प्रत्येक बटणाचे स्वतःचे असे कार्य आहे. परंतु, या सर्व बटणांमध्ये एक बटण असे आहे, जे आकारमानाने इतर बटणांपेक्षा खूप मोठे असते आणि ते म्हणजे 'स्पेस बटण' (Spacebar). कीबोर्डच्या अगदी खालच्या ओळीत असलेले हे आडवे बटण नेहमीच लक्षवेधी ठरते. पण असे हे स्पेस बटण मोठे का असते? यामागे अनेक व्यावहारिक आणि ऐतिहासिक कारणे आहेत, ज्यांचा सविस्तर आढावा आपण या लेखात घेणार आहोत.

१. सर्वाधिक वापरले जाणारे बटण: अविभाज्य घटक

कीबोर्डवरील स्पेस बटण मोठे असण्याचे सर्वात महत्त्वाचे आणि प्राथमिक कारण म्हणजे त्याचा प्रचंड वापर. आपण जेव्हा काहीही टाइप करतो, मग तो एखादा ईमेल असो, अहवाल असो वा साधी chat message असो, प्रत्येक दोन शब्दांमध्ये जागा (space) देण्यासाठी आपल्याला स्पेस बटण दाबावेच लागते. याचा अर्थ, तुम्ही टाइप करत असलेल्या प्रत्येक वाक्यात आणि परिच्छेदात या बटणाचा वापर अनिवार्य असतो. इतर कोणतीही अक्षर, अंक किंवा चिन्ह बटणे इतक्या सातत्याने वापरली जात नाहीत. त्यामुळे, जे बटण वारंवार वापरायचे आहे, ते आकाराने मोठे आणि सहज उपलब्ध असणे आवश्यक ठरते.

२. एर्गोनॉमिक्स आणि वापरकर्त्याची सोय: हातांच्या नैसर्गिक स्थितीचा विचार

टायपिंग करताना आपले हात आणि विशेषतः अंगठे कीबोर्डच्या खालच्या भागात नैसर्गिकरित्या विसावतात. 'टच टायपिंग' करणाऱ्या व्यक्ती कीबोर्डकडे न पाहता टाइप करतात आणि यासाठी बोटांची योग्य स्थिती महत्त्वाची असते. स्पेस बटण मोठे असल्यामुळे, टायपिंग करताना दोन्हीपैकी कोणत्याही अंगठ्याने ते सहजपणे आणि कमीत कमी हालचाल करून दाबता येते. अंगठ्यांना बटण शोधण्यासाठी किंवा विशिष्ट ठिकाणी दाबण्यासाठी प्रयत्न करावे लागत नाहीत. यामुळे टायपिंगचा वेग कायम राहतो आणि हातांवर अनावश्यक ताण येत नाही. हे एर्गोनॉमिक डिझाइनमुळे शक्य होते, जे वापरकर्त्याच्या आरामासाठी आणि कार्यक्षमतेसाठी तयार केलेले असते.

३. वेग आणि अचूकता: टायपिंग प्रवाहातील मदत

मोठ्या स्पेस बटणामुळे टायपिंग करताना बटण दाबण्यासाठी लागणारा वेळ आणि मेहनत कमी होते. तुम्हाला बटण नेमके कुठे दाबायचे याचा विचार करावा लागत नाही, केवळ अंगठ्याने त्याला स्पर्श करून दाबले तरी चालते. यामुळे टायपिंगचा प्रवाह (flow) अखंडित राहतो आणि गती वाढते. तसेच, बटणाचा पृष्ठभाग मोठा असल्यामुळे, चुकून दुसरे बटण दाबले जाण्याची शक्यता खूप कमी होते. ही अचूकता जलद टायपिंगसाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे.

४. ऐतिहासिक पार्श्वभूमी: टाइपरायटरचा वारसा

संगणक कीबोर्डची रचना ही टाइपरायटरच्या रचनेतून विकसित झाली आहे. जुन्या यांत्रिक टाइपरायटरमध्ये, प्रत्येक अक्षरासाठी एक स्वतंत्र 'टाईप बार' असायचा, जो कागदावर अक्षर उमटवत असे. शब्दांमध्ये जागा देण्यासाठी एक लांब पट्टी असायची, जी दाबल्यावर टाईप बार न उचलता कॅरेज (कागद असलेला भाग) पुढे सरकत असे. ही लांब पट्टीच आधुनिक कीबोर्डवरील स्पेस बटणाची पूर्वज आहे. टाइपरायटरवरील त्या लांब पट्टीमुळेच संगणक कीबोर्डवरही स्पेस बटण मोठे ठेवण्याची डिझाइन परंपरा सुरू झाली, जी आजही कायम आहे.

५. विविध वापरकर्त्यांसाठी अनुकूलता: सर्वांसाठी एकसारखी सोय

लोकांच्या हातांचा आकार, बोटांची लांबी आणि टायपिंगची सवय वेगवेगळी असू शकते. काही लोक विशिष्ट पद्धतीने अंगठ्याचा वापर करतात, तर काहीजण केवळ एकाच अंगठ्याने स्पेस बटण दाबतात. स्पेस बटण मोठे असल्यामुळे, ते वेगवेगळ्या शारीरिक वैशिष्ट्ये आणि टायपिंग शैली असलेल्या सर्व वापरकर्त्यांसाठी समान रीतीने सोयीस्कर ठरते.

संगणक कीबोर्डवरील स्पेस बटण मोठे असण्यामागे केवळ एकच कारण नाही, तर अनेक व्यावहारिक, एर्गोनॉमिक आणि ऐतिहासिक कारणे आहेत. या बटणाचा सर्वाधिक वापर, वापरकर्त्याच्या हातांची नैसर्गिक स्थिती, टायपिंगचा वेग आणि अचूकता तसेच टाइपरायटरपासून चालत आलेला वारसा यांसारख्या गोष्टींमुळे स्पेस बटणाला त्याचा सध्याचा मोठा आकार मिळाला आहे. हे डिझाइन टायपिंग प्रक्रिया अधिक सुलभ, वेगवान आणि आरामदायक बनवण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरले आहे. त्यामुळे, पुढच्या वेळी तुम्ही कीबोर्ड वापराल, तेव्हा या मोठ्या स्पेस बटणामागील या कारणांचा नक्कीच विचार कराल!

 

लुडाईट चळवळ आणि आजची कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI): तंत्रज्ञानाच्या भीतीचे दोन अध्याय

मानवी इतिहासात तंत्रज्ञानाने नेहमीच क्रांती घडवून आणली आहे, पण प्रत्येक क्रांतीसोबत एक अनामिक भीती आणि अनिश्चितता देखील आली आहे – विशेषतः जेव्हा ती मानवी श्रमावर परिणाम करते. १८ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि १९ व्या शतकाच्या सुरुवातीला युरोपमध्ये झालेल्या औद्योगिक क्रांतीच्या काळात अशीच एक भीती 'लुडाईट' चळवळीच्या रूपाने समोर आली, तर आज २१ व्या शतकात 'कृत्रिम बुद्धिमत्ता' (Artificial Intelligence - AI) त्याच भीतीचे नवीन रूप म्हणून चर्चेत आहे. लुडाईट कोण होते आणि आज AI मुळे निर्माण होणारी चिंता त्यांच्या भीतीसारखीच आहे का, हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.

कोण होते लुडाईट?

१८११ ते १८१६ दरम्यान इंग्लंडमध्ये उदयास आलेली लुडाईट चळवळ ही औद्योगिक क्रांतीतील काही नवीन यंत्रसामग्रीच्या विरोधात होती. विशेषतः कापड उद्योगात आलेल्या नवीन यंत्रांमुळे (जसे की पॉवर लूम, स्पिनिंग जेनी) कुशल कारागिरांचा रोजगार धोक्यात आला होता. हे कारागीर, जे हातमागावर किंवा पारंपरिक पद्धतीने उच्च दर्जाचे कापड बनवत असत, त्यांना नवीन यंत्रांमुळे आपले काम गमवावे लागत होते. ही यंत्रे कमी कुशल लोकांना वापरता येत होती आणि त्यामुळे मोठ्या प्रमाणात उत्पादन करणे शक्य झाले, पण यामुळे पारंपरिक कारागिरांचे उत्पन्न घटले आणि अनेकांना बेकार व्हावे लागले. या यंत्रांचा विरोध करण्यासाठी 'नेड लुड' या काल्पनिक किंवा अज्ञात व्यक्तीचे नाव पुढे करून या कामगारांनी यंत्रे तोडण्यास सुरुवात केली. त्यांना वाटले की यंत्रे नष्ट केल्यास त्यांचे पारंपरिक जीवनमान आणि रोजगार वाचेल. त्यांची ही चळवळ हिंसक झाली आणि ब्रिटिश सरकारने ती क्रूरपणे दडपली. लुडाईट चळवळ अखेर अयशस्वी ठरली आणि औद्योगिक क्रांतीचा वेग वाढलाच. लुडाईटचा विरोध केवळ यंत्रांना नव्हता, तर त्यामागे असलेले बदललेले आर्थिक आणि सामाजिक संबंध, कामाच्या परिस्थितीत होणारी घट आणि मजुरांचे शोषण यालाही त्यांचा विरोध होता, असे काही इतिहासकार मानतात.

आजची कृत्रिम बुद्धिमत्ता

आज आपण माहिती तंत्रज्ञान आणि डिजिटल युगाच्या शिखरावर आहोत. कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) हे या युगातील सर्वात शक्तिशाली तंत्रज्ञानांपैकी एक आहे. AI मध्ये मशीनला मानवासारखे विचार करण्याची, शिकण्याची, समस्या सोडवण्याची आणि निर्णय घेण्याची क्षमता दिली जाते. यामध्ये मशीन लर्निंग, डीप लर्निंग, नॅचरल लँग्वेज प्रोसेसिंग (NLP) आणि रोबोटिक्स यांचा समावेश होतो. पूर्वी AI चा वापर मुख्यतः विशिष्ट आणि मर्यादित कामांसाठी होत असे, पण आता जनरेटिव्ह AI सारख्या प्रगतीमुळे, AI मजकूर लिहिणे, चित्रे बनवणे, संगीत तयार करणे, कोड लिहिणे आणि जटिल समस्यांवर मानवी-स्तरापेक्षा चांगली उत्तरे देणे अशा कामांमध्येही सक्षम होत आहे. AI चा प्रभाव केवळ फॅक्टरीतील कामांवर नाही, तर ज्ञान-आधारित नोकऱ्यांवर देखील पडत आहे – जसे की प्रोग्रामर, लेखक, ग्राफिक डिझायनर, कायदेशीर सहाय्यक आणि अगदी डॉक्टर व अभियंते यांच्या कामाच्या पद्धतीवरही AI परिणाम करत आहे.

लुडाईट आणि AI: समानता आणि फरक

लुडाईट चळवळ आणि AI मुळे निर्माण होणारी आजची चिंता यामध्ये काही लक्षणीय समानता आहेत, तर काही मोठे फरक देखील आहेत. समानतेचा विचार केल्यास, दोन्ही परिस्थितीत तंत्रज्ञानामुळे मोठ्या प्रमाणावर लोकांच्या नोकऱ्या जातील किंवा त्यांच्या कामाचे स्वरूप बदलेल अशी भीती आहे. लुडाईटना यंत्रांमुळे नोकऱ्या जाण्याची भीती होती, आज AI मुळे अनेक 'व्हाईट-कॉलर' नोकऱ्या स्वयंचलित होण्याची शक्यता आहे. तसेच, दोन्ही काळात नवीन तंत्रज्ञान जुन्या कौशल्यांना निरुपयोगी बनवते; लुडाईट कारागिरांचे हातमागाचे कौशल्य यंत्रांसमोर फिके पडले, आज AI मुळे काही विशिष्ट सॉफ्टवेअर कौशल्ये किंवा विश्लेषणात्मक क्षमतांची गरज कमी होऊ शकते. या बदलांमुळे उत्पन्नावरील परिणामही समान असू शकतो. तंत्रज्ञानामुळे उत्पादन खर्च कमी होतो, ज्यामुळे वस्तू स्वस्त होतात, पण याचा परिणाम कामगारांच्या वेतनावर होऊ शकतो. लुडाईट काळात वेतन घटले, आज AI मुळे काही क्षेत्रांतील वेतनावर दबाव येऊ शकतो किंवा केवळ उच्च कौशल्य असलेल्या लोकांनाच जास्त वेतन मिळेल अशी विषमता वाढू शकते. यासोबतच, तंत्रज्ञानामुळे मानवाचे आपल्या कामावरील नियंत्रण कमी होईल अशी भावना दोन्ही परिस्थितीत दिसून येते आणि दोन्ही वेळा समाजात होणाऱ्या मोठ्या बदलांना काही प्रमाणात प्रतिकार दिसून येतो.

तरीही, या दोन परिस्थितींमध्ये अनेक महत्त्वाचे फरक आहेत. सर्वात मोठा फरक म्हणजे तंत्रज्ञानाचे स्वरूप. लुडाईट ज्या यंत्रांना विरोध करत होते, ती मुख्यतः शारीरिक श्रमाची जागा घेणारी यांत्रिक यंत्रे होती. AI मात्र केवळ शारीरिकच नाही, तर बौद्धिक आणि संज्ञानात्मक कामांचीही जागा घेऊ शकते किंवा त्या कामांमध्ये मदत करू शकते. AI ची क्षमता केवळ पुनरावृत्तीची कामे करण्यापुरती मर्यादित नाही, ती शिकू शकते, तर्क करू शकते आणि नवीन गोष्टी निर्माण करू शकते. बदलाची गती हा दुसरा महत्त्वाचा फरक आहे. औद्योगिक क्रांतीचा काळ अनेक दशकांचा होता, तर AI आणि डिजिटल तंत्रज्ञानाचा विकास अत्यंत वेगाने होत आहे. त्यामुळे बदलांशी जुळवून घेण्यासाठी किंवा नवीन कौशल्ये शिकण्यासाठी मिळणारा वेळ कमी असू शकतो. विरोधाची पद्धतही वेगळी आहे; लुडाईटनी थेट यंत्रे तोडून हिंसक मार्गाचा अवलंब केला, तर आज AI चा विरोध हा कायदेशीर, सामाजिक आणि राजकीय स्तरावर जास्त आहे, ज्यात नियमांची मागणी करणे, कामगारांना संरक्षण देण्यासाठी कायदे करणे, शिक्षणात बदल करणे आणि तंत्रज्ञानाचा वापर नैतिक असावा यासाठी चर्चा करणे यांचा समावेश आहे. याशिवाय, लुडाईट चळवळ प्रामुख्याने कापड उद्योगापुरती मर्यादित होती, AI चा परिणाम मात्र जवळपास प्रत्येक उद्योग आणि क्षेत्रावर होण्याची शक्यता आहे. महत्त्वाचे म्हणजे, AI मध्ये केवळ रोजगार कपातीची क्षमता नाही, तर उत्पादकता प्रचंड वाढवणे, नवीन उद्योग निर्माण करणे, जटिल समस्या सोडवणे आणि मानवी जीवनाची गुणवत्ता सुधारणे अशा सकारात्मक शक्यताही आहेत, ज्यामुळे आजची परिस्थिती केवळ नकारात्मक नाही. तसेच, आज AI च्या संभाव्य परिणामांबद्दल जागतिक स्तरावर चर्चा सुरू आहे आणि सरकारे, शिक्षण संस्था व कंपन्या काही प्रमाणात तयारी करत आहेत, जी लुडाईट काळात नव्हती.

भविष्याचा वेध आणि शिकण्यासारखे धडे

लुडाईट चळवळीने हे दाखवून दिले की तंत्रज्ञानातील बदलांचे मानवी आणि सामाजिक परिणाम दुर्लक्षित करता येत नाहीत. तंत्रज्ञानाचा स्वीकार अटळ असला तरी, त्यामुळे समाजातील एका मोठ्या वर्गाचे जीवनमान उद्ध्वस्त होणार नाही याची काळजी घेणे आवश्यक आहे. आज AI च्या युगात, आपल्याला लुडाईट चळवळीतून काही महत्त्वाचे धडे शिकायला मिळतात. तंत्रज्ञानातील बदलांना स्वीकारणे गरजेचे आहे, पण त्याचे व्यवस्थापन करणेही तितकेच महत्त्वाचे आहे. AI ला थांबवणे शक्य नाही, पण त्याचा स्वीकार कसा करायचा, त्याचे फायदे समाजाच्या मोठ्या वर्गापर्यंत कसे पोहोचवायचे आणि त्याचे नकारात्मक परिणाम कसे कमी करायचे, यावर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे. AI मुळे आवश्यक असलेली कौशल्ये बदलतील, त्यामुळे लोकांना नवीन कौशल्ये शिकण्यासाठी आणि सतत शिकत राहण्यासाठी प्रोत्साहन देणे महत्त्वाचे आहे आणि शिक्षण प्रणालीमध्ये आमूलाग्र बदल करावे लागतील. जे लोक AI मुळे तात्पुरते किंवा कायमचे बेरोजगार होतील, त्यांच्यासाठी मजबूत सामाजिक सुरक्षा जाळे आणि उत्पन्नाचे पर्यायी स्रोत यावर विचार करणे आवश्यक आहे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, AI चा विकास आणि वापर नैतिक असावा आणि त्यावर योग्य नियंत्रण असावे यासाठी कायदे आणि नियम बनवणे गरजेचे आहे, जेणेकरून त्याचा गैरवापर होणार नाही आणि त्याचे फायदे काही मोजक्या लोकांपर्यंत मर्यादित राहणार नाहीत. AI कितीही प्रगत झाले तरी, सहानुभूती, सर्जनशीलता, गंभीर विचार आणि आंतर-मानवी संबंध यांसारखी मानवी मूल्ये नेहमीच महत्त्वाची राहतील आणि शिक्षण तसेच समाजात या मूल्यांवर अधिक भर देणे आवश्यक आहे.

लुडाईट आणि आजची AI परिस्थिती यातील तुलना आपल्याला दाखवून देते की तंत्रज्ञानातील मोठे बदल नेहमीच मानवी श्रमासाठी आव्हाने घेऊन येतात आणि त्यामुळे चिंता निर्माण होणे स्वाभाविक आहे. लुडाईटनी यंत्रांना तोडून या बदलाला हिंसक प्रतिकार केला, पण तो अयशस्वी ठरला. आज आपल्याकडे इतिहास आहे आणि तंत्रज्ञानाचे स्वरूप अधिक व्यापक व जटिल आहे. त्यामुळे, आजच्या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी केवळ विरोधापेक्षा अधिक सुनियोजित आणि दूरदृष्टीकोन आवश्यक आहे. शिक्षण, नियमन, सामाजिक सुरक्षा आणि मानवी कल्याणावर लक्ष केंद्रित करून आपण AI क्रांतीला मानवी प्रगतीसाठी एक संधी म्हणून बदलू शकतो, ज्यामुळे कोणालाही लुडाईटसारखी हताश होऊन यंत्रे तोडण्याची गरज भासणार नाही, उलट मानव आणि मशीन सहकार्याने प्रगती करतील.

(छायाचित्र: इन्सायडर युनियन संकेतस्थळ)

--- तुषार भ. कुटे

#ArtificialIntelligence #Luddite #मराठी #marathi #technology 

एआयचा 'हिवाळा': जेव्हा तंत्रज्ञानाची स्वप्ने थिजली!

आजकाल जिथे पहावे तिथे 'आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स' (AI) म्हणजेच कृत्रिम बुद्धिमत्तेची चर्चा आहे. चॅटजीपीटीसारख्या मॉडेल्समुळे तर एआय आपल्या दैनंदिन जीवनाचा अविभाज्य भाग बनू पाहत आहे. भविष्यात एआय काय क्रांती घडवेल, याच्या चर्चा आणि अपेक्षांना सध्या उधाण आले आहे. पण तुम्हाला माहीत आहे का, की एआयच्या या प्रवासात काही असे काळ आले आहेत, जेव्हा एआयचे भवितव्य अंधारात गेल्यासारखे वाटले होते? या काळाला 'एआय हिवाळा' (AI Winter) असे म्हटले जाते.

काय असतो हा 'एआय हिवाळा'?

कल्पना करा, एखाद्या तंत्रज्ञानाबद्दल प्रचंड उत्साह आहे, त्याला भविष्यातील तारणहार मानले जात आहे, मोठ्या प्रमाणावर गुंतवणूक केली जात आहे. पण काही काळानंतर लक्षात येते की या तंत्रज्ञानाकडून ज्या अपेक्षा ठेवल्या होत्या, त्या पूर्ण होत नाहीत. त्याने दिलेली आश्वासने सत्यात उतरत नाहीत. यामुळे लोकांचा भ्रमनिरास होतो, गुंतवणूकदार हात मागे खेचू लागतात, निधी मिळणे बंद होते आणि या क्षेत्रातील संशोधन आणि विकास जवळपास थांबतो. तंत्रज्ञानाच्या या थंड, निष्क्रिय आणि कठीण काळालाच 'हिवाळा' (Winter) असे उपमात्मक दृष्ट्या म्हटले जाते. एआयच्या बाबतीत असे एक-दोनदा नव्हे, तर किमान दोनदा घडले आहे.

पहिला हिवाळा (अंदाजे १९७४-१९८०):

एआयची खरी सुरुवात १९५० च्या दशकात झाली. सुरुवातीला खूप आशादायक परिणाम मिळाले. संगणक बुद्धीबळ खेळायला लागले, साध्या समस्या सोडवू लागले. यामुळे संशोधकांमध्ये आणि सरकारमध्ये (विशेषतः अमेरिका आणि ब्रिटनमध्ये) प्रचंड उत्साह निर्माण झाला. वाटले की काही वर्षांतच मानवी बुद्धिमत्तेची बरोबरी करणारा एआय तयार होईल. मोठ्या प्रमाणावर निधी देण्यात आला.

मात्र, लवकरच लक्षात आले की सुरुवातीचे यश हे तुलनेने सोप्या समस्यांसाठी होते. खऱ्या जगातील गुंतागुंतीच्या समस्या सोडवण्यासाठी त्यावेळी उपलब्ध असलेले संगणक आणि अल्गोरिदम (गणित पद्धती) अपुरे होते. भाषांतर करणे, दृश्यांना ओळखणे यासारखी कामे अत्यंत कठीण ठरली.

उदाहरणार्थ, अमेरिकन सरकारने रशियन भाषेचे इंग्रजीमध्ये स्वयंचलित भाषांतर करण्यासाठी मोठा निधी दिला होता. पण त्याचे परिणाम अत्यंत निराशाजनक होते. शब्दशः भाषांतर व्हायचे, ज्याचा अर्थ लागत नसे. या अपयशांमुळे आणि अपेक्षित प्रगती न झाल्यामुळे निधी कमी करण्यात आला. लंडन युनिव्हर्सिटीचे प्राध्यापक जेम्स लाईटहिल यांनी १९७३ मध्ये सादर केलेला अहवाल या पहिल्या 'एआय हिवाळ्या'चे एक प्रमुख कारण मानले जाते, ज्याने एआय संशोधनातील मूलभूत मर्यादा स्पष्ट केल्या आणि निधी कपातीची शिफारस केली.

दुसरा हिवाळा (अंदाजे १९८७-१९९४):

पहिला हिवाळा सरल्यानंतर १९८० च्या दशकात 'एक्स्पर्ट सिस्टीम' (Expert Systems) मुळे एआयमध्ये पुन्हा नवी जान आली. ही सिस्टीम एखाद्या विशिष्ट क्षेत्रातील मानवी तज्ञाचे ज्ञान वापरून निर्णय घ्यायची. यामुळे कंपन्यांना फायदा होत असल्याचे दिसले आणि पुन्हा एकदा एआयमध्ये प्रचंड गुंतवणूक सुरू झाली. जपानने तर 'पाचव्या पिढीतील कॉम्युटर' नावाचा महत्वांकांक्षी प्रकल्प सुरू केला, ज्याचा उद्देश एआय आधारित संगणक बनवणे होता.

पण पुन्हा तोच इतिहास घडला. एक्स्पर्ट सिस्टीम मोठ्या प्रमाणावर वाढवणे अत्यंत कठीण आणि खर्चिक होते. त्यांना अपडेट ठेवणे, नवीन माहिती शिकवणे जिकिरीचे ठरू लागले. तसेच, बाजारात उपलब्ध असलेल्या तुलनेने सोप्या आणि स्वस्त पर्यायांमुळे एक्स्पर्ट सिस्टीम व्यावसायिक दृष्ट्या अपयशी ठरल्या.

यासोबतच, 'लिस्प मशीन' (Lisp Machines) नावाचे एआय संशोधनासाठी बनवलेले खास संगणक अत्यंत महागडे होते आणि त्यांचा वापर मर्यादित होता. जेव्हा स्वस्त आणि अधिक शक्तिशाली सामान्य संगणक बाजारात आले, तेव्हा लिस्प मशीन कालबाह्य झाल्या आणि त्या बनवणाऱ्या कंपन्या बुडाल्या. या सर्व कारणांमुळे पुन्हा एकदा एआयमधून लोकांचा विश्वास उडाला आणि निधीचा ओघ आटला. हा दुसरा 'एआय हिवाळा' होता.

हिवाळ्याचे परिणाम:

एआय हिवाळ्याचे गंभीर परिणाम झाले. एआयवर काम करणारे अनेक रिसर्च लॅब बंद झाले, संशोधकांनी इतर क्षेत्रात काम सुरू केले, एआय विषयात शिक्षण घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांची संख्या घटली आणि एआय हे एक 'फॅड' किंवा 'अयशस्वी' क्षेत्र आहे अशी समजूत रूढ झाली. यामुळे एआय संशोधनाची गती मंदावली.

हिवाळ्यानंतरची नवी पहाट:

सुदैवाने, हे हिवाळे कायमचे राहिले नाहीत. शांतपणे सुरू असलेले संशोधन, कम्प्यूटिंग पॉवरमध्ये झालेली प्रचंड वाढ (जे आता आपल्या स्मार्टफोनमध्येही उपलब्ध आहे!), डेटाची वाढती उपलब्धता (विशेषतः इंटरनेटमुळे) आणि 'मशीन लर्निंग' तसेच 'डीप लर्निंग' सारख्या नव्या अल्गोरिदमच्या शोधामुळे एआय पुन्हा एकदा भरारी घेण्यासाठी सज्ज झाले.

वर्तमान आणि भविष्यातील आव्हान:

आज आपण एआयच्या एका सुवर्णयुगात आहोत असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही. पण 'एआय हिवाळ्या'चा इतिहास आपल्याला एक महत्त्वाचा धडा शिकवतो: तंत्रज्ञानाकडून अवास्तव अपेक्षा ठेवू नका. एआयच्या क्षमता प्रचंड असल्या तरी त्याच्या मर्यादाही आहेत. सध्याच्या उत्साहाच्या भरात जर आपण पुन्हा एकदा केवळ मोठ्या मोठ्या गोष्टी बोललो आणि प्रत्यक्षात डिलिव्हरी कमी पडली, तर भविष्यात आणखी एका 'एआय हिवाळ्या'ची शक्यता नाकारता येत नाही.

त्यामुळे, एआयचा विकास करताना वास्तववादी राहणे, येणारी आव्हाने स्वीकारणे, दीर्घकालीन संशोधनावर लक्ष केंद्रित करणे आणि केवळ दिखाव्यासाठी नव्हे, तर खऱ्या समस्या सोडवण्यासाठी एआयचा वापर करणे हे अत्यंत आवश्यक आहे. एआयचा 'हिवाळा' हा केवळ इतिहासाचा एक भाग नाही, तर भविष्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण धडा आहे.

--- तुषार भ. कुटे

(चित्रनिर्मिती एआयद्वारे)
#ArtificialIntelligence #AIWinter #History #Marathi