अवकाशातला मानवाचा तिसरा डोळा: हबल दुर्बीण

चारशे वर्षांपूर्वी गॅलिली गॅलिलिओ यांनी टेलिस्कोप अर्थात दुर्बिणीचा शोध लावला. या शोधामुळे अवकाशाकडे पाहण्याची माणसाची दृष्टीच बदलून गेली. खगोलशास्त्राच्या विकासासाठी हा एक महत्त्वाचा शोध होता. मागील चारशे वर्षांमध्ये नवनव्या तंत्रज्ञानाद्वारे दुर्बिणी बनवल्या गेल्या. त्यामुळे अगणित अवकाशस्थ वस्तूंचा मोठ्या प्रमाणात शोध लागला. खगोल विज्ञानाची नवी कवाडे खुली झाली. आज मानवाचा अवकाशाकडे पाहण्याचा तिसरा डोळा म्हणून टेलिस्कोपला स्थान देता येईल.
आजवर पृथ्वीवर तयार झालेली सर्वोत्कृष्ट दुर्बिंण म्हणजे हबल टेलिस्कोप होय. अंतराळ संशोधनाच्या दृष्टीने आजवरची सर्वोत्तम कामगिरी याच टेलिस्कोप मुळे पार पडलेली आहे. चला तर मग जाणून घेऊया या अवाढव्य दुर्बिणीचे कर्तृत्व आणि कहाणी. 

विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला अमेरिकेमध्ये एखादी अवाढव्य दुर्बिण आकाशाकडे लक्ष देण्यासाठी बनवावी, असा विचार सुरू झाला होता. परंतु मधल्या काळातील अनेक स्थित्यंतरामुळे ती तयार होऊ शकली नाही. अखेरीस अमेरिकेची नासा आणि युरोपीय अंतराळ संस्था यांच्या संयुक्त प्रयत्नाने ऑक्टोबर १९८६ मध्ये हबल टेलिस्कोप तयार करून अवकाशात सोडण्यात आला. परंतु टेलेस्कोप वाहून नेणारे चॅलेन्जर यान नादुरुस्त झाल्यामुळे या टेलिस्कोपला अवकाशात स्थिरावला आले नाही. १९९० मध्ये मात्र हबल टेलिस्कोपला अवकाशामध्ये जागा मिळाली. परंतु त्याचे कार्य काही व्यवस्थित होत नव्हते. या दुर्बिणीद्वारे येणारी छायाचित्रे धुसर व अंधुक येत होती. त्यामुळे डिसेंबर १९९३ मध्ये इंडीवर यानाद्वारे हबलची दुरुस्ती करण्यात आली व तिचे स्थान पृथ्वीपासून ५६९ किलोमीटर अंतरावर स्थिर करण्यात आले. तेव्हापासून अवकाशाकडे नजर ठेवून असणारा माणसाचा हा तिसरा डोळा वेगाने कार्य करू लागला. मागच्या तीस वर्षांच्या कालावधीत अंतराळ संशोधनातील अनेक टप्पे हबल दुर्बिणीने पार केले आहेत. विश्वाचे वय ठरवण्याचे काम हबल दुर्बिणीद्वारे झालेल्या संशोधनातून पूर्णत्वास गेले. विविध छायाचित्रांद्वारे विश्वाचे वय १३७ कोटी वर्ष निश्चित करण्यात आले आहे. हबल दुर्बिणीतून विश्वातील असंख्य आकाशगंगा व दीर्घिका यांचा सातत्याने वेध घेण्यात येतो. याद्वारे विश्वातील प्रत्येक घटकाची माहिती हबल दुर्बीण पृथ्वीला पुरवत असते. आकाशगंगा व दीर्घिकांची रचना कशी असते? नवे ग्रह कसे तयार होतात? डार्क एनर्जी म्हणजे काय? ब्लॅक होल अर्थात कृष्णविवर म्हणजे काय व ते कसे तयार होते? अशा विविध प्रश्नांची उत्तरे हबल दुर्बिणीच्या छायाचित्रातूनच मानवाला मिळालेली आहेत. विश्व प्रसरण पावत आहे. हा महत्वाचा शोध या दुर्बिणीद्वारे पूर्णत्वास गेला. विशेष म्हणजे या प्रकल्पावर कार्य करणाऱ्या तीनही शास्त्रज्ञांना भौतिकशास्त्राचे नोबेल पारितोषिक प्राप्त झाले आहे! प्लूटो या ग्रहासह सुर्यमालेबाहेरील इरीस या ग्रहाच्या वातावरणाचा अभ्यास हबल दुर्बिणीने केलेला आहे. याशिवाय गुरू, शनी, युरेनस आणि नेपच्यून यांच्या वातावरणाची माहिती व उपग्रहांची माहिती देखील याच दुर्बिणीद्वारे शास्त्रज्ञांना मिळाली. प्लूटोचा उपग्रह स्टिक्स हा हबल द्वारेच शोधला गेला होता. तसेच सन २०१५ मध्ये विश्वातल्या पहिल्या सुपरनोव्हाचाचे छायाचित्र याच दुर्बिणीद्वारे द्वारेच टिपण्यात आले होते. आकाशगंगेचे वस्तुमान व आकार निश्चित करण्याचे कार्य हबल दुर्बिणीद्वारे केले गेले आहे. या प्रकल्पात झालेल्या संशोधनानुसार आकाशगंगेचे वस्तुमान १.५ ट्रील्लियन सोलर युनिट इतके आहे तर त्याची त्रिज्या एक लाख २९ हजार प्रकाशवर्षे इतकी निश्चित करण्यात आलेली आहे. सन १९९४ मध्ये गुरु ग्रहावर शूमाकर लेवी-९ हा धूमकेतू आदळला होता. त्याच्या प्रवासाची इत्यंभूत माहिती हबलनेच पृथ्वीवासीयांना दिली. हबल टेलिस्कोप मधून आलेल्या छायाचित्रांचा अभ्यास करून शास्त्रज्ञांनी आजवर सुमारे १५ हजार शोधनिबंध लिहिलेले आहेत! या शिवाय दरवर्षी प्रकाशित होणाऱ्या दहा टक्के शोधनिबंधामध्ये हबल दुर्बिणीच्या शोधांचा आधार दिला जातो.
मागच्या तीस वर्षांमध्ये या दुर्बिणीची पाच वेळा सर्विसिंग करण्यात आली. अखेरची सर्विसिंग २००९ मध्ये झाली होती. तिचा कार्यकाल २०३० ते २०४० च्या मध्ये संपणार आहे. यानंतर अधिक क्षमतेची जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोप नासाद्वारे अंतराळात पाठवण्यात येईल. परंतु यानंतरही हबल टेलिस्कोपची कामगिरी मात्र अंतराळ संशोधन क्षेत्रामध्ये कायमच स्मरणात राहील. प्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ एडविन हबल यांच्या नावावरूनच या दुर्बिणीला हबल टेलिस्कोप असे म्हणण्यात येते.

© तुषार भ. कुटे