पोस्ट कार्ड

मागील शतकामध्ये पोस्टमन या व्यक्तीचा समाजातील विविध स्तरांवरील लोकांशी सातत्याने संबंध येत होता. माहितीची व निरोपांची देवाणघेवाण करण्यासाठी पोस्टकार्ड वापरली जात असत. ती योग्य ठिकाणी पोहोचवण्याचे काम पोस्टमन करीत असे. पोस्टकार्ड हे पूर्णपणे "ओपन लेटर" होते. ज्या वरील मजकूर कोणीही वाचू शकत असे. परंतु समाजातील अगदी खालच्या स्तरातील लोकांना देखील निरोप पोहोचवण्यासाठी या पोस्ट कार्डचा चांगलाच उपयोग झाला.
पोस्टमनच्या आयुष्यातील तीन विविध घटनांची गुंफण गजेंद्र अहिरे दिग्दर्शित 'पोस्टकार्ड' या चित्रपटामध्ये आहे. गिरीश कुलकर्णी हे या चित्रपटात पोस्टमनच्या मुख्य भूमिकेमध्ये दिसतात. चित्रपटाची सुरुवात होते एका लाकडाच्या वखारीतील भिकाजी काळे यांच्यापासून. अख्ख आयुष्य त्यांनी या वखारीमध्ये काढलेले आहे. आपल्या मुलांना शिकवलं आणि मार्गी लावलं. आता त्यांना आपल्या आयुष्यातील अखेरचे दिवस आपल्या कुटुंबासोबत घालवायचे आहेत. पण वखारीच्या मालकाचा मुलगा त्यांना त्यांचे काम सोडू देत नाही. अखेर भिकाजी काळे पैसे मिळवण्यासाठी देवालाच पत्र पाठवतात.
पोस्टमनची कालांतराने एका हिल स्टेशनवर बदली होते. तिथल्या एका कॉन्व्हेंट स्कूलमध्ये शिकणाऱ्या लिझा कांबळे हिच्या वडिलांची त्यांची ओळख होते. त्यांना आपल्या मुलीला भेटायचे असते. पण हॉस्टेलमध्ये त्यांना भेटू दिले जात नाही. यात पोस्टमन निरोप्याची भूमिका बजावतो. यातून एक धक्कादायक सत्य बाहेर येते.
तिसऱ्या कथेमध्ये गुलजार नावाच्या एका नृत्यंगणेची कहाणी आहे. एका ओसाड गावामध्ये ती राहत असते. आपल्या प्रियकराच्या पत्राची आतुरतेने वाट पाहत असते. अखेर ते पत्र येतं आणि कालांतराने प्रियकरही. यात काही अनपेक्षित गोष्टी घडतात.
या तीनही कथांमध्ये एक समान आणि अघोरी धागा दाखविलेला आहे. ज्याद्वारे पोस्टमनची विचारचक्रे वेगळ्या दिशेने फिरतात. चित्रपटाची कथा-बांधणी आणि दिग्दर्शन अतिशय उत्तम झाले आहे. आणि विशेष म्हणजे दिलीप प्रभावळकर, प्रवीण तरडे, वैभव मांगले, सई ताम्हणकर, किशोर कदम, विभावरी देशपांडे, राधिका आपटे, सुबोध भावे यांच्यासारखे दिग्गज कलाकार या चित्रपटांमध्ये आहेत!
भावनास्पर्शी उत्तम कलाकृती बघायची असल्यास 'पोस्टकार्ड' काहीच वाईट नाही.

 

एक दिवा विझताना: रत्नाकर मतकरी

मतकरींची गूढ कथा ही अतिशय वेगळी आहे. त्यांचे वाचलेले मी हे चौथे-पाचवे पुस्तक असावे. कधी कधी असं वाटतं की, त्यांच्या एका कथेची संपूर्ण कादंबरी होऊ शकेल. परंतु मतकरींनी सदर कथा वेगाने संपवत त्यामध्ये थरार तसेच गूढ शेवटपर्यंत कायम ठेवल्याचे दिसते. त्यांच्या संकल्पना या इतर गूढकथा लेखकांपेक्षा अतिशय वेगळ्या आहेत. त्यातील गूढ मनाला स्पर्शून जाते आणि कथा संपली तरी तिचे वलय आपल्या भोवती सातत्याने फिरत राहते. याच पठडीतील कथा या छोटेखानी कथासंग्रहामध्ये आपल्याला वाचायला मिळतात. काही संकल्पना कल्पनातीत आहेत. म्हणूनच कोणीही सामान्य वाचकाने प्रशंसा कराव्या अशाच भासतात.

 

पिकासो

केवळ आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवांमध्ये प्रदर्शित झालेला चित्रपट म्हणजे 'पिकासो' होय. ही कथा आहे कुडाळ मधील दोन पिता-पुत्रांची. सातवी मध्ये शिकणारा गंधर्व हा एक उत्तम चित्रकार आहे. राज्यस्तरीय चित्रकला स्पर्धा जिंकल्यामुळे त्याला राष्ट्रीय स्तरावरील पिकासो आर्ट स्कॉलरशिप स्पर्धेमध्ये भाग घेण्याची व जिंकण्याची संधी देखील मिळते. या स्कॉलरशिप अंतर्गत स्पेनमध्ये एक वर्ष राहून चित्रकला शिकता येणार असते. परंतु त्याकरिता काही पैसे भरावे लागणार असतात. पण त्याच्या घरची परिस्थिती अतिशय वाईट असते. त्याचे वडील दशावतारा नाटकांमध्ये काम करणारे साधे कलाकार असतात. रोजचं जीवनच रोजच्या कमाईवर चाललेलं असतं. त्यामुळे अधिकचे पैसे कोठून आणणार, हा प्रश्न उभा राहतो. शेजारच्याच गावामध्ये एका जत्रेत त्याच्या वडिलांचे नाटक चाललेले असते. तो थेट त्या गावामध्ये धाव घेतो. पुढे गंधर्वला स्कॉलरशिप मिळते का? हे पाहण्यासाठी चित्रपट पहावा लागेल. केवळ ७० मिनिटांचा हा चित्रपट आहे. गंधर्वच्या वडिलांच्या भूमिकेतून प्रसाद ओक सोडला तर बाकीचे कलाकार फारसे नावाजलेले नाहीत. सध्या हा चित्रपट अमेझॉन प्राईमवर उपलब्ध आहे.

डीजे पाटील

डेटा सायन्स अर्थात विदा विज्ञान क्षेत्रामध्ये काम करणाऱ्या अनेकांनी डीजे पाटील अर्थात धनुर्जय पाटील यांचे नाव ऐकले असेल.
डेटा सायन्स ही तशी बऱ्यापैकी जुनी संज्ञा संगणक विज्ञानामध्ये वापरण्यात येते. जुन्या काळात डेटा हा तक्त्यांच्या रूपामध्ये साठवण्यात यायचा. कालांतराने सर्वच प्रकारचा डेटा संगणकामध्ये वापरता यायला लागला. तसेच त्याचे विश्लेषण होऊ लागले. यासाठी निरनिराळ्या पद्धतीचे सॉफ्टवेअर देखील विकसित करण्यात आले. एकविसाव्या शतकाच्या सुरुवातीपासून डेटा सायन्स तसेच बिग डेटा या तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीचा वेग वाढायला सुरुवात झाली होती. संगणकीय माहितीचा साठा वाढत होता आणि या माहितीवर कार्य करण्यासाठी डेटा सायन्स व त्या अंतर्गत विविध तंत्रे विकसित होत होती. 'लिंक्डइन' या जगातील सर्वात मोठ्या व्यवसायिक समाजमाध्यमाच्या कंपनीमध्ये डीजे पाटील विदा विज्ञानावर कार्य करत होते. २००८ मध्ये ते जगातील पहिले अधिकृत 'डेटा सायंटिस्ट' अर्थात 'विदा शास्त्रज्ञ' झाले.
डेटा सायंटिस्ट हा शब्द त्यांच्यामुळेच लोकप्रिय झाला. अमेरिकेच्या विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विभागामध्ये काम करणारे ते पहिलेच डेटा सायंटिस्ट होते. ओबामा यांच्या कार्यकाळामध्ये सन २०१५ मध्ये त्यांची नियुक्ती झाली होती. स्काईप, पेपाल आणि ईबे सारख्या मोठ्या कंपन्यांमध्येही त्यांनी उच्च पदे भूषवली आहेत. सध्या ते अमेरिकेच्या व्हेनरॉक या कंपनीमध्ये सल्लागार म्हणून कार्यरत आहेत! 

रंगा-पतंगा

विदर्भातल्या ग्रामीण भागातलं एक पोलीस स्टेशन. या पोलीस स्टेशनमध्ये एक गरीब शेतकरी आपल्या रंगा आणि पतंगा हरविल्याची तक्रार घेऊन आला आहे. परंतु पोलीस अधिकाऱ्याला जेव्हा समजते की रंगा आणि पतंगा हे दोघेही बैल आहेत, तेव्हा तो त्या शेतकऱ्याला हाकलवून लावतो आणि त्याची तक्रार लिहून घेत नाही.
लहानपणापासून मुलांच्या मायेने जपलेली बैलजोडी हरवते तेव्हा शेतकरी सैरभैर होतो. ते काहीही करून सापडले पाहिजेत, याकरिता तो निरनिराळ्या क्लुप्त्या वापरायला सुरुवात करतो. त्यांच्याशिवाय त्याला व त्याच्या पत्नीलाही अन्न गोड लागत नाही. रंगा आणि पतंगा हरवल्याची बातमी जेव्हा मीडियाला समजते, तेव्हा ती न्यूज चॅनेलची हेडलाईन होऊन जाते. तिला वेगवेगळ्या वाटा फुटू लागतात. धार्मिक आणि सामाजिक रंग दिला जातो. यामध्ये अनेक जण आपली पोळी भाजून घेण्याचा प्रयत्न करतात. पोलीसही यामध्ये भरडले जातात. परंतु कसोशीने प्रयत्न करून ते या केसचा छडा लावतात. त्यातून काय सत्य बाहेर येते, हे चित्रपट पाहिल्यावरच समजेल.
प्रसाद नामजोशी यांनी दिग्दर्शन चांगले केले आहे. शेतकरी जुम्मनच्या मुख्य भूमिकेमध्ये मकरंद अनासपुरे पूर्णपणे फिट बसतो. त्याने भूमिकेला पूर्ण न्याय दिला आहे.

प्रा. सोनाली मोरताळे

प्रा. सोनाली मोरताळे म्हणजे पिंपरी चिंचवड तंत्रनिकेतन मधील माहिती तंत्रज्ञान विभागाच्या विभाग प्रमुख होय. मागील पाच ते सहा वर्षांपासून विविध कार्यशाळेच्या निमित्ताने मॅडमचा आणि आमचा संवाद होतच असतो. त्यांची विद्यार्थ्यांना सातत्याने नवीन तंत्रज्ञान ओळख करून देण्याची तळमळ मला माहिती आहे. याच कारणास्तव माहिती तंत्रज्ञान विभागातील विद्यार्थी अन्य महाविद्यालयांपेक्षा विशेष कामगिरी करताना दिसतात. माझ्या "पायथॉन प्रोग्रॅमिंग" या पुस्तकासाठी मोरताळे मॅडमने आपला अभिप्राय देखील दिला होता. आज त्यांना प्रत्यक्ष पुस्तक भेट म्हणून दिले. त्या स्वतः पायथॉन प्रोग्रॅमिंग शिकलेल्या आहेत. शिवाय मी मराठीतून पुस्तक लिहिल्याबद्दल त्यांनी माझे विशेष अभिनंदन देखील केले.

 

वाळवी

पहिल्या क्षणापासून अखेरच्या क्षणापर्यंत उत्सुकता वाढवणारा आणि ती टिकवून ठेवणारा चित्रपट म्हणजे 'वाळवी' होय. चित्रपट पाहण्यापूर्वी त्याचा ट्रेलर देखील पाहिला नव्हता आणि कथानकाचा देखील काहीच अंदाज नव्हता. त्यामुळे या चित्रपटाबद्दल काहीच माहिती नव्हती, हे बरं झालं.
ब्लॅक कॉमेडी हा प्रकार मराठीमध्ये फारसा हाताळला गेलेला नाही. याच प्रकारातला हा नाविन्यपूर्ण चित्रपट आहे. पुढे काय होईल, ही उत्सुकता ताणणारा आणि गंभीर प्रसंगातून देखील विनोद निर्मिती करणारा 'वाळवी' म्हणजे मराठी चित्रपट सृष्टीमधील एक मैलाचा दगड ठरावा असाच आहे. आपल्या स्वार्थासाठी काहीही करणाऱ्या तीन वेगवेगळ्या माणसांची ही गोष्ट. ती फिरते चौथ्या माणसाभोवती!
खुनाचे प्लॅनिंग करणे सोपे आहे, पण ते प्रत्यक्षात उतरवणे किती अवघड असते, हे वाळवीच्या निमित्ताने दिग्दर्शकांनी अतिशय उत्तमरीत्या सादर केले आहे. चित्रपटातील छोटे छोटे प्रसंग देखील लक्षात राहतात. हे असं का घडलं असावं? किंवा असं का झालं असावं? याची उत्तरे हळूहळू मिळत जातात. चित्रपटाचा वेग अतिशय उत्तम आहे. कुठेही तो संथ वाटत नाही. म्हणूनच त्यातील थरार शेवटच्या क्षणापर्यंत कायम राहतो. या सगळ्याचा शेवट कसा होईल? याची उत्सुकता सगळ्यांनाच लागून राहते आणि तो अतिशय अनपेक्षित असाच असतो. जवळपास कुणालाच चित्रपटाचा शेवट काय होईल, याचा अंदाज येत नाही. आणि चित्रपट संपल्यावर त्याचे नाव 'वाळवी' का होते? हे समजते.
कोणत्याही प्रकारचे अश्लील विनोद यामध्ये नाहीत किंवा उगाच वेळ घालवण्यासाठी कोणतेही गाणं देखील नाही. पण सुरुवातीपासून अखेरपर्यंत हा चित्रपट आपल्याला खिळवून ठेवतो. पुढील काही महिन्यांमध्ये कदाचित अनेक आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवांमध्ये या पुरस्काराला या चित्रपटाला पुरस्कार अथवा नामांकने देखील मिळतील, याची खात्री वाटते. शिवाय तो झी-टीव्हीच्या ओटीटी प्लॅटफॉर्मवर देखील प्रदर्शित होईल. पण तिथे पाहण्यात ती मजा येणार नाही, जी चित्रपटगृहामध्ये पाहण्यामध्ये आहे.
परेश मोकाशी यांच्या नावामुळे हा चित्रपट पाहायला गेलो होतो. अपेक्षापूर्ती तर १०० टक्के झाली आणि 'वेड' नंतर पुन्हा एकदा दिग्दर्शक नवरा आणि निर्माती बायको ही जोडी पाहायला मिळाली!

 

एक विषम दिवस

मागील वर्षी 'गुगल फिट' हे गुगलचे ॲप्लीकेशन वापरायला सुरुवात केल्यानंतर हळूहळू अधिकाधिक हार्ट पॉईंट्स मिळवायला सुरुवात केली. दररोज किमान ३० आणि आठवड्यामध्ये १५० हार्ट पॉइंट्स हे आरोग्यासाठी आवश्यक आहे, असं अमेरिकन हार्ट असोसिएशनने म्हटलं आहे. अर्थात ही माहिती देखील याच ॲप्लीकेशनमध्ये दिलेली आहे. मागील कित्येक दिवसांपासून दररोज ३० ते ४० आणि फार फार तर ६० पर्यंत हार्ट पॉइंट मिळत होते. कालांतराने व्यायामाची गती वाढल्यानंतर हा आकडा देखील वाढत गेला. पण तो दिवस अतिशय विषम असा ठरला. कारण त्या एकाच दिवशी तब्बल १५२ हार्ट पॉईंट्स मिळाले होते. ३० पूर्ण झाले की एक चक्र पूर्ण होते. पण त्या दिवशी हे चक्र तब्बल पाच वेळा २४ तासांमध्ये फिरले होते! हा माझ्यासाठी आजवरचा वैयक्तिक विक्रमच आहे. याच्या आधीच्याच दिवशी पहिल्यांदाच बरोबर शतक देखील पूर्ण झाले होते. हा विक्रम परत केव्हा मोडला जाईल निश्चित सांगता येणार नाही. पण मोडेल मात्र नक्की!

 

वेड लावलय

चिंचवडच्या आयनॉक्स चित्रपटगृहामध्ये रितेश आणि जिनीलियाचा 'वेड' चित्रपटाच्या तिकिटामध्ये डबल धमाका अनुभवयास मिळाला. चित्रपट पाहण्याचा आनंद तर लुटलाच पण तो संपल्यानंतर रितेश आणि जिनीलिया यांचा धमाकेदार प्रवेश आमच्या स्क्रीनमध्ये झाला. त्यांनी 'वेड लावलय' या गाण्यावर जोडीने नृत्य देखील सादर केले! दोघेही त्यांच्या या मराठी चित्रपटाचे जोरदार प्रमोशन करत आहेत. त्यांना मराठी प्रेक्षकांची तितकीच दाद आणि साथ देखील लाभत आहे. लवकरच हा चित्रपट १०० कोटींच्या क्लबमध्ये जावो, हीच सदिच्छा! 

वेड

अवघ्या महाराष्ट्राला वेड लावलेला रितेश आणि जिनिलियाचा 'वेड' हा चित्रपट पाहिला. मागच्या दहा दिवसांपासून सोशल मीडियाच्या माध्यमातून या चित्रपटाबद्दल बरंच काही लिहिलं आणि बोललं गेलं आहे. त्यामुळे वेगळं काही सांगण्याची आवश्यकता नाही. एकंदरीत चित्रपट उत्तमच आहे आणि विशेष म्हणजे रितेश देशमुख स्वतः दिग्दर्शनामध्ये उत्कृष्ट दर्जाचं काम केलं आहे. त्याचा दिग्दर्शक म्हणून हा पहिला चित्रपट आहे, असं कुठेही जाणवत नाही. जरी हा चित्रपट दक्षिण भारतीय चित्रपटाचा रिमेक असला तरी मराठी भाषेतील हे कथानक बांधून ठेवण्यास तो पूर्णतः यशस्वी झाला आहे. बाकी कलाकारांचा अभिनय हा सुंदरच! रितेश आणि जिनीलिया बरोबरच जिया शंकर, अशोक सराफ आणि विद्याधर जोशी देखील आपल्या अभिनयाची छाप पाडून जातात. अजय अतुल यांच्या संगीताबद्दल तर विचारायलाच नको. गाणी देखील सुंदर आहेत. श्रेया घोषालच्या आवाजातील 'सुख कळले...' वारंवार ऐकत राहावं असं वाटतं. केवळ एकदाच नाही तर पुनः पुन्हा पहावा असाच हा चित्रपट आहे. 

२०२३ चा सर्वोत्तम धूमकेतू

 २०२३ चा सर्वोत्तम धूमकेतू चुकवू नका! ☄️

🌟 धूमकेतू C/2022 E3 (ZTF) आता आतील सूर्यमालेच्या दिशेने जात आहे, हळूहळू उजळ होत आहे.

☀️ १२ जानेवारी २०१३ रोजी, तो १.११ AU अंतरावर पेरिहेलियनवर पोहोचेल किंवा सूर्याच्या सर्वात जवळ येईल. धूमकेतूची तीव्रता सुमारे ६.५ इतकी असेल.

👀 १ फेब्रुवारी २०१३ रोजी, कॅमेलोपार्डालिस नक्षत्रावरून उड्डाण करताना तो ०.२८ AU अंतरावर पृथ्वीवरून जाईल. धूमकेतू पाहण्यासाठी ही सर्वोत्तम वेळ आहे कारण या काळात तो सर्वाधिक तेजस्वी असणार आहे! वेगवेगळ्या स्त्रोतांमध्ये अपेक्षित परिमाण ५.१ ते ७.३५ पर्यंत बदलते. असा अंदाज आहे की, तोपर्यंत धूमकेतू दुर्बिणीद्वारे किंवा काही अंदाजानुसार, अगदी उघड्या डोळ्यांनी देखील निरीक्षण करता येऊ शकतो.

अधिक जाणून घ्या 👇
https://starwalk.space/news/comet-c2022e3-to-pass-earth

 

 

 

खेड्याकडे चला

एका मराठी वृत्तपत्रामध्ये नुकतीच प्रसिद्ध झालेली ही बातमी. मागच्या काही वर्षांमध्ये वेगाने होणाऱ्या शहरीकरणामुळे सध्या जगामध्ये कोणती परिस्थिती ओढवली आहे, याचा अंदाज या बातमीने येऊ शकतो. जगातील सर्वाधिक लोकसंख्या असणारे शहर म्हणजे जपानची राजधानी टोकियो होय. आज टोकियो शहरामध्ये साडेतीन कोटी लोक राहतात. म्हणून प्रशासनाला इतकी लोकसंख्या नियंत्रण करणे व त्यांच्या सोयीसुविधा पाहणे अवघड होत चाललेले आहे. म्हणूनच अधिकाधिक लोकसंख्येला खेड्याकडे वळवण्यासाठी जपान सरकार विविध योजना आखत आहेत. पण सध्याची परिस्थिती पाहता जनतेचा प्रतिसाद हा अतिशय अल्प असाच आहे.
मागील काही दशकांपासून भारतामध्ये देखील शहरीकरणामध्ये मोठ्या प्रमाणात वाढ होत आहे. अनेक शहरांची सीमारेषा रुंदावत चाललेली आहे. मुंबईसारखी शहरे तर आता काही वर्षात राहण्यासारखी देखील राहणार नाहीत. कसेही असलं तरी शहरांमध्येच राहायचं, असा अनेकांचा अट्टाहास देखील बनत चाललेला आहे. अनेक तरुणांना शहरात राहत नसेल तर लग्नासाठी कोणी मुलगी देखील देत नाही! एकंदर काय भविष्यात शहरीकरण ही समस्या अधिक बिकट होताना दिसणार आहे. कदाचित पुढील काही वर्षांमध्ये आपल्या देशामध्ये देखील सरकारला शहरीकरण थांबवण्यासाठी वेगवेगळ्या उपाययोजना कराव्या लागतील. अर्थात ही समस्या अजून तरी सरकारची डोकेदुखी बनलेली नाही. त्यांच्याकडे येणाऱ्या पैशाचा ओघ वाढतो आहे. पण त्याबरोबरच सोयी सुविधांवर ताण आल्यानंतर कदाचित परिस्थिती हाताबाहेर जाण्याची शक्यता आहे. म्हणून वेळीच सावध होणे व योग्य उपाययोजना करणे, हाच त्यावरील सर्वोत्तम इलाज ठरू शकतो.

 

प्रा. मंगला माळकर

पिंपरी चिंचवड तंत्रनिकेतनमधील संगणक अभियांत्रिकीच्या विभागप्रमुख म्हणजे प्रा. मंगला माळकर होत. त्या महाविद्यालयाच्या तसेच महाराष्ट्र राज्य तंत्रशिक्षण मंडळाच्या अनेक अनुभवी शिक्षकांपैकी एक आहेत. मागील सहा ते सात वर्षांपासून आमची ओळख आहे. माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्राची व त्यातील बदलांची विद्यार्थ्यांना ओळख व्हावी म्हणून त्या नेहमी कार्यरत असतात. तंत्रनिकेतनमध्ये शिकवत असून देखील त्यांच्या या दृष्टिकोनामुळे अनेक अद्ययावत तंत्रज्ञानाची माहिती विविध तज्ज्ञांची व्याख्याने आयोजित करून विद्यार्थ्यांना त्या देत असतात. मला देखील त्यांचे मार्गदर्शन सातत्याने मिळत आलेले आहे. काही कारणास्तव त्यांना माझ्या 'पायथॉन प्रोग्रॅमिंग' या पुस्तकासाठी अभिप्राय देता आला नाही. पण प्रत्यक्ष पुस्तक पाहिल्यानंतर त्यांची सकारात्मक प्रतिक्रिया सूचक अशीच होती. आज त्यांना मी माझे पुस्तक भेट दिले. एका विद्यार्थीभिमुख शिक्षकास पुस्तक दिल्याचा आनंद मला मिळाला.

 

प्रवास कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा

विसावं शतक सुरू होऊन ४० वर्ष झाली होती. जग एका विनाशकारी महायुद्धामध्ये गुंतलेलं होतं. हिटलरच्या नेतृत्वाखाली नाझी जर्मनी सर्वच दोस्त राष्ट्रांवर वरचढ होत चाललेली होती. तत्कालीन जर्मनीकडे अद्वितीय राष्ट्रवादाबरोबरच सर्वोत्तम तंत्रज्ञ, शास्त्रात्रे तसेच सर्वाधिक सैन्य देखील होतं. यामुळेच नाझी जर्मनी एक एक करत युरोपातील अनेक देश पादाक्रांत करीत चाललेले होते. एकेकाळी निम्म्या जगावर राज्य करणारा इंग्लंड देखील जर्मनीपुढे हातबल झाला होता. सतत सहा महिने लंडनवर जर्मनीकडून बॉम्ब वर्षाव होत होते. भविष्यात लंडन शहर टिकेल की नाही, याची देखील शाश्वती ब्रिटिश नागरिकांना नव्हती. या परिस्थितीवर मार्ग काढण्यासाठी इंग्लंडचे पंतप्रधान विन्स्टन चर्चिल यांनी तातडीने एक गुप्त बैठक बोलावली. ज्यामध्ये अनेक तंत्रज्ञांचा देखील सहभाग होता.
जर्मन सैन्य युद्धभूमीवर एकमेकांशी जलद संवाद साधण्यासाठी एनिग्मा कोडचा वापर करीत असत. हा एनिग्मा कोड त्या काळातील अतिशय सुरक्षित असा कोड होता. जो तत्कालीन कोणत्याही यंत्राला तोडणे जवळपास अशक्यच होते. ब्रिटिश सैन्यांना हे एनिग्मा कोड मिळत होते परंतु त्यामध्ये नक्की काय आहे, हे त्यांना समजतच नव्हते. अर्थात हा कोड क्रॅक करणे व जर्मन सैन्यांमध्ये काय संवाद चालू आहे, हे समजून घेणे ब्रिटिशांना अशक्यप्राय होऊन बसलं होतं. चर्चिल यांनी एनिग्मा कोड क्रॅक करण्याचे आव्हान आपल्या देशातील तंत्रज्ञान समोर ठेवले व या अतिगुप्त कार्याकरिता एका चमूची स्थापना केली. या चमूमध्ये समावेश होता तो तत्कालीन इंग्लंडमधील सर्वात बुद्धिमान गणित तज्ञाचा अर्थात ॲलन ट्युरिंग याचा.
जर्मन सैन्याचा एनिग्मा कोड क्रॅक करण्याचा प्रकल्प सुरू झाल्यानंतर लगेचच ट्युरिंगच्या मेंदूची गणितीय समीकरणे वेगाने हळू लागली. दिवस-रात्र याच प्रकल्पावर तंत्रज्ञांचा चमू कार्य करीत होता. अनेकांना अजूनही ही अशक्यप्राय गोष्ट वाटत होती. परंतु ॲलन ट्युरिंगचा मेंदू मात्र वेगळ्या विचाराने प्रेरित झालेला होता. त्याला खात्री होती की आपण यातून नक्कीच काहीतरी मार्ग काढू. एकीकडे जर्मन वरचढ होत चालले होते तर दुसरीकडे प्रकल्पावर काम करणाऱ्या तंत्रज्ञांवरील दबाव देखील वाढत होता आणि ट्युरिंगने अखेरीस एनिग्मा कोड क्रॅक करणारे मशीन तयार केले. या मशीनद्वारे काही तासांमध्ये एनिग्मा क्रॅक करता येऊ शकत होता. हे मशीन म्हणजे ट्युरींग मशीन होय!
ट्युरिंग मशीनचा वापर करून ब्रिटिश सैन्याने जर्मन सैन्यांचे एनिग्मा कोड भराभर क्रॅक केले व त्यांना युद्धभूमीवरील सर्व माहिती वेगाने मिळू लागली. हळूहळू मित्रराष्ट्र वरचढ होऊ लागले आणि जर्मनीची तिची पिछेहाट झाली. लवकरच दुसरे महायुद्ध संपले आणि त्याचे परिणाम देखील सर्व जगाला समजले.
मित्र राष्ट्रांनी दुसरे महायुद्ध जिंकण्यामागे ॲलन ट्युरिंग याने बनवलेल्या ट्युरींग मशीनचा सर्वात मोठा वाटा होता. आज आपण हे मशीन लंडनमधील 'चार्ज बॅबेज म्युझियम'मध्ये बघू शकतो. आजही संगणक अभियांत्रिकीच्या मुलांना ट्युरींग मशीन त्यांच्या अभ्यासक्रमामध्ये शिकवले जाते. यावरूनच या अद्भुत मशीनचे व त्यामागील तर्कशास्त्राचे महत्व प्रतीत होते. चार्ज बॅबेज यांना जरी संगणकाचा जनक म्हणत असले तरी ॲलन ट्युरिंग याला आधुनिक संगणकाचा जनक म्हटले जाते. ट्युरिंग हा एक गणितज्ञ असला तरी तो संगणक विश्वामध्ये संगणकतज्ञ म्हणूनच जरामर आहे.
आज अस्तित्वात असलेल्या किंबहुना वेगाने विकसित होणाऱ्या 'आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स' अर्थात कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा खराखुरा पाया ट्युरिंग मशीनद्वारे रचला होता. ट्युरिंगला एवढी खात्री होती की एखादी गोष्ट जर मनुष्य करत असेल तर ती गणिती प्रक्रियेद्वारे संगणक निश्चितच करू शकतो! हा क्रांतिकारी विचार होता. अर्थात संगणकाला बुद्धिमत्ता प्रदान करायची असल्यास याच प्रक्रियेची गरज आहे, हे ट्युरिंगला त्याच काळात समजले होते. खरंतर या काळामध्ये आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स या संकल्पनेचा उगम देखील झाला नव्हता. परंतु ट्युरींग याने संगणकाला मानवी बुद्धिमत्ता प्रदान करण्याची दिशा मात्र जगाला दाखवून दिली.
आज आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सद्वारे तयार केलेली सर्व उत्पादने ही ॲलन ट्युरिंग याच्या गणितीय तत्त्वज्ञानावरच आधारित आहेत. आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स या संकल्पनेचा उगम विसाव्या शतकातील उत्तरार्धात १९५६ मध्ये झाला. डार्थमाऊथ येथे झालेल्या एका कॉन्फरन्समध्ये जॉन मॅकार्थी यांनी आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स संकल्पनेला जन्म दिला. परंतु ही संकल्पना प्रत्यक्षात आणण्यासाठी लागणारे उच्च दर्जाचे संगणक त्या काळामध्ये उपलब्ध नव्हते. म्हणूनच कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा विकास अतिशय कमी वेगाने सुरू झाला. आज मात्र त्याने भयंकर वेग धारण केल्याचे दिसते.

कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या विकासात अप्रत्यक्ष हातभार लावणारे आणखी दोन विद्वान म्हणजे वॉरेन मॅक्लक आणि वॉल्टर पिट्स होय. जगभरात अस्तित्वात असणाऱ्या सर्व सजीवांपैकी मानव हा सर्वात बुद्धिमान सजीव आहे. म्हणूनच तो या जगावर राज्य करतो. याचाच अर्थ मानवाचा मेंदू देखील तितकाच ताकदवान असला पाहिजे. म्हणून त्याचा शास्त्रशुद्ध अभ्यास करून त्यामध्ये न्यूरॉन नावाचा छोटा घटक असतो. हे मॅक्लक आणि पिट्स यांनी पहिल्यांदा १९४३ मध्ये शोधून काढले. याच संकल्पनेचा अर्थात न्यूरॉनचा वापर करून पहिला संगणकीय न्यूरॉन ज्याला पर्सेप्ट्रोन म्हटले जाते. त्याचा शोध फ्रॅंक रोझेनब्लॅट यांनी १९५७ मध्ये लावला. एकविसाव्या शतकाच्या सुरुवातीपासून आर्टिफिशियल न्यूरॉनद्वारे कृत्रिम बुद्धिमत्ता विकसित व्हायला लागली. याचा श्री गणेशा रोझेनब्लॅट यांनीच केला होता!
मशीन लर्निंग नावाचे आधुनिक तंत्रज्ञान आज आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सला वेगाने विकसित करण्यासाठी हातभार लावीत आहे. आज ही संकल्पना नाविन्यपूर्ण वाटत असली तरी तिचा शोध १९५९ मध्ये आर्थर सॅम्युअल नावाच्या संगणक तज्ञाने लावला होता. जगामध्ये ज्या काही घटना घडतात त्या सर्वांमागे काही ना काहीतरी पॅटर्न दडलेला असतो. तो शोधून त्याद्वारे संगणकाला बुद्धिमत्ता प्रदान केली जाते, यालाच मशीन लर्निंग म्हटले जाते. खरंतर ही संकल्पना देखील ॲलन ट्युरिंगच्या गणितीय तत्त्वज्ञानाशी मिळती जुळती अशीच आहे.
आज संगणकाकडे मोठ्या प्रमाणात माहितीचा साठा आहे. अति प्रचंड वेगाने काम करणारे मायक्रोप्रोसेसर तयार झालेले आहेत. शिवाय या सर्वांसाठी लागणारी प्राथमिक संगणकीय मेमरी देखील वेगाने कार्य करू लागलेली आहे. म्हणूनच आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स या तंत्रज्ञानाला वेग प्राप्त झाला आहे. आज अनेक जण या क्षेत्रात विकसित करत असले तरी त्याचा पाया रोझेनब्लॅट, ट्युरिंग, मॅकार्थी आणि सॅम्युअल्स सारख्या तज्ञांनी कित्येक वर्षांपूर्वी भरला होता, हे जास्त महत्त्वाचे. 

 Ⓒ Ⓐ तुषार भ. कुटे

मॅथ्स इज फन

मागील कित्येक वर्षांमध्ये लिनक्समधील httrack चा मी वापर केला नव्हता. या लिनक्स कमांडचा वापर एखादी वेबसाईट पूर्णपणे डाऊनलोड करण्यासाठी केला जातो! अनेक वर्षांपासून अशी पूर्ण डाउनलोड करण्यासाठी कोणतीच वेबसाईट आवडली नव्हती. पण मागच्या आठवड्यामध्ये mathsisfun.com ही वेबसाईट मी पूर्ण डाऊनलोड करून घेतली! न जाणो भविष्यामध्ये ही वेबसाईट बंद झाली तर? अशी शंका मनामध्ये आल्याने पूर्ण वेबसाईटच डाऊनलोड करून ठेवली! आजवर मला आवडलेली ही एक उत्तम वेबसाईट होय.
गणित हा विषय बहुतांश लोकांना आवडत नाही. अगदी बालपणापासूनच त्याची भीती मनामध्ये भरलेली असते. आमच्या इंजीनियरिंगच्या विद्यार्थ्यांनी देखील गणिताचा धसकाच घेतलेला असतो. तसं पाहिलं तर अभियांत्रिकीचा पायाच गणितावर आधारलेला आहे. पण केवळ संख्यांशी खेळत बसणे अनेकांच्या जीवावर येते आणि मेंदू देखील चालत नाही. पण हे गणित जर सहज आणि सोप्या पद्धतीने शिकवले आणि त्याचा व्यवहारिक उपयोग कसा होतो, हे दाखवले तर ते निश्चितच पटकन समजते. अशाच गणितातील जवळपास सर्वच संकल्पना या वेबसाईटवर अतिशय उत्तमरित्या समजावून सांगितलेल्या आहेत. गणित म्हणजे केवळ सूत्र नाही तर तो आपल्या दैनंदिन जीवनाचा भाग आहे. या पद्धतीने हा विषय सोपा करून आपल्यासमोर ठेवलेला आहे. गणितातील सांख्यिकी, बीजगणित, अंकगणित आणि भूमिती या सर्व विषयांवर विस्तृत माहिती या संकेतस्थळावर वाचायला मिळते. प्रत्येक लेख गणितातील ज्ञानाचे भंडार असाच आहे. म्हणून ज्याला कुणाला गणित सोप्या भाषेत समजून घ्यायचे असेल त्यांनी ही वेबसाईट एकदा नक्की पहा. आणि जर भविष्यात ती कधी बंद झाली तर काळजी करू नका. मी ती पूर्ण डाऊनलोड करून ठेवलेली आहे! 

"मृत्युंजयी" - रत्नाकर मतकरी

"मृत्युंजयी" हा रत्नाकर मतकरी यांचा गूढ-कथासंग्रह आहे. खरंतर मतकरींच्या गूढकथा म्हणजे वाचकांसाठी मेजवानीच असते. प्रत्येक कथा वेगवेगळ्या प्रकारचं गूढ उलगडून दाखवत असते. हे पुस्तक देखील याच प्रकारातील आहे. कथांमधील संकल्पना साध्या असल्या तरी अतिशय मनोवेधक व रंजक अशाच आहेत. एखादी कथा खूप चांगली किंवा एखादी फारशी नाही, असं आपण या बाबतीत तुलना करू शकत नाहीत. आपल्या साध्या आणि सरळ भाषेमध्ये मतकरी मराठी वाचकांना विविध कथांद्वारे खिळवून ठेवतात. त्यामुळे त्यांच्या कथा संपूच नये, असं वाटत राहतं. या पुस्तकाची शीर्षक कथा अर्थात 'मृत्युंजयी' ही कादंबरी देखील होऊ शकली असती. परंतु मतकरींनी सुलभपणे व सोप्या अन मोजक्या शब्दात ही कथा लिहिल्याचे दिसते रहस्य.
गूढकथा वाचकांसाठी मनाचे कंगोरे उलगडणार्‍या कथा म्हणून या पुस्तकाचे वर्णन करता येईल!